Ի՞նչ տեղի ունեցավ փոխարժեքի հետ և ի՞նչ սպասել

«ՆԱՍԴԱՔ ՕԷՄԷՔՍ ԱՐՄԵՆԻԱ» ֆոնդային բորսայում կայացել է մեկ օրվա` նոյմեբերի 24-ի ընթացքում դրամի փոխարժեքը կտրուկ` 16 դրամով արժեզրկվեց և կազմեց 435 դրամ 1 դոլարի դիմաց: Ընդ որում, վաճառվեց գրեթե 32 մլն դոլար: Թեև փոխարժեքի տատանումը լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում, եթե 10 տոկոսից ավելի է լինում, վերոնշյալ տատանումը նույնպես սովորականից տարբեր էր:
Միաժամանակ, հարկ է նշել, որ դոլարը վերջին մեկ-երկու շաբաթվա ընթացքում աստիճանաբար արժևորվում էր և այդ ընթացքում 405-410-ից հասել էր մինչև 421 դրամ 1 դոլարի դիմաց:

ՀՀ Կենտրոնական բանկը հետևյալ հայտարարությամբ հանդես եկավ. «ՀՀ դրամի փոխարժեքի ճշգրտումը թելադրված է վերջին ժամանակահատվածում տարածաշրջանում և միջազգային ֆինանսական շուկաներում տեղի ունեցած զարգացումներով, և նպաստում է արտահանման մրցունակության բարձրացմանը, տնտեսական աճին, կայուն աշխատատեղերի ստեղծմանը և պահպանմանը, ինչպես նաև բնակչության կողմից ստացվող տրանսֆերտների գնողունակության աճին: Կենտրոնական բանկը՝ խորհրդակցելով ֆինանսական շուկայի բոլոր մասնակիցների հետ, գնահատում է, որ այս պահին շուկայում ձևավորված փոխարժեքը լիարժեք արտացոլում է այդ զարգացումները և գտնվում է կայունացման տիրույթում: ՀՀ կենտրոնական բանկի պահուստները լիովին բավարար են կանխելու փոխարժեքի բոլոր տեսակի արհեստական տատանումները և ապահովելու ֆինանսական կայունությունը»:

Ինչպես հաճախ է պատահում նման դեպքերում, բնակչության մեծ մասը անմիջապես սկսում է տալ երկու հիմնական հարցեր, որոնք են փոխարժեքի նման տատանման պատճառները և ինչպես այն կփոխվի առաջիկայում: Առաջ անցնելով ասենք, որ այս երկու հարցերին գործնականում անհնար է ճշգրիտ պատասխաններ տալ, քանի որ փոխարժեքը ձևավորվում է բազմաթիվ` ներքին և արտաքին գործոններից, հետևաբար էլ հնարավոր չէ ասել, թե առաջիկայում այդ գործոնները ինչպես կփոխվեն և կազդեն փոխարժեքի վրա:

Այնուամենայնիվ, տնտեսական գործընթացներն ունեն իրենց տրամաբանությունը և ձևավորված որոշակի վարքականոնը, որոնք նկատի ունենալով, կարելի է որոշակի եզրակացություններ և չափազանց զգուշավոր կանխատեսումներ անել: Փոխարժեքի այս տատանման դեպքում հստակ կարելի է ասել թերևս միայն այն, որ չի եղել մեկ գործոն, որը որոշիչ դեր է ունեցել դրանում:

Կարելի է փաստել նաև, որ արտաքին գործոններ այս անգամ էական ազդեցություն չեն ունեցել: Իհարկե, Ռուսաստանի տնտեսական կացությունը և ռուբլու արժեզրկումը անդրադառնում է Հայաստանի տնտեսության վրա, բայց մասնավոր փոխանցումների ծավալը Ռուսաստանից դեպի Հայաստան եթե որոշակիորեն նվազել է, ապա ընդհանուր առմամբ, ըստ ԿԲ և ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների, գրեթե անփոփոխ է նախորդ տարվա նույն ժամանակհատվածի համեմատ:

Այսպես` 2014-ի հունվար-սեպտեմբերին բանկային համակարգով ֆիզիկական անձանց կողմից ոչ առևտրային դրամական փոխանցումների ներհոսքը Հայաստան կազմել է 1,323 մլն դոլար` նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ աճելով 0,4 տոկոսով: Հոկտեմբեր, նոյեմբեր ամիսների ցուցանիշները դեռևս հրապարակված չեն, բայց դրանք այնպիսի կտրուկ չեն կարող լինել, որպեսզի որոշիչ ազդեցությունն ունենային դրամի արժեզրկման վրա:

Ռուսաստանի հետ կապված նկատվում է մեկ այլ երևույթ: Ռուբլու արժեզրկումը և դոլարի արժևորումը այդ երկրում ավելացրել է Հայաստանից դեպի Ռուսաստան դոլարի արտահոսքը, հետևաբար և մեր երկրում դոլարի պահանջարկի բարձրացման և թանկացման պատճառներից մեկը կարող է լինել, ազդելով փոխարժեքի վրա:

Դոլարը վերջին 20 օրվա ընթացքում փոքր-ինչ (1 եվրոն 1,25 դոլարից դարձել է 1,24 դոլար) արժևորվել է եվրոյի նկատմամբ, բայց այդպիսի չնչին փոփոխությունը չէր կարող նշանակալի ազդեցություն ունենալ դոլար-դրամ փոխարժեքի վրա: Հայաստանից արտահանումը այս տարվա 10 ամիսներին ավելացել է 2,9 տոկոսով, իսկ ներմուծումը` 3,8 տոկոսով: Գումարային առումով արտահանումն ավելացել է մոտ 35-40 մլն դոլարով, ներմուծումը` 145-150 մլն դոլարով:

Հաշվի առնելով մեր արտաքին առևտրի բացասական հաշվեկշիռը, երբ 1 միավոր արտահանման դիմաց ներմուծում ենք 3-ը և դրա ֆոնին ներմուծման առաջանցիկ աճը արտահանման նկատմամբ, հասկանալի կդառնա, որ այս գործոնն ավելի մեծ ազդեցություն է ունեցել փոխարժեքի տատանման վրա, քան նախորդ երկուսը: Տարբերությունը կազմել է 110-120 մլն դոլար:

Այսինքն, այդ չափի արտարժույթ ավելի է դուրս եկել Հայաստանից, հետևաբար արտաքին գործոններից դրամի արժեզրկման վրա նկատելի ազդեցություն կարող էր ունենալ այս գործոնը: Ինչ վերաբերվում է ներքին գործոններին, ապա հավանական է թվում, որ դրանց ազդեցությունն ավելին է եղել: Հենց նույն արտահանման աճի տեմպի դանդաղումը պայմանավորված դեպի Ռուսաստան արտահանման ծավալների նվազման հետ, իսկ վերջինս էլ` պայմանավորված ռուսական ռուբլու արժեզրկման և գնողունակության նվազման հետ, Հայաստանի իշխանություններին, այդ թվում մոնետար (ֆինանսական), դրդում է դրամի փոխարժեքի թուլացման միջոցով նպաստել արտահանման խթանմանը:

Նման մեկ դեպք եղավ 2011-ին, երբ երկրի նախագահը հայտարարեց, որ դրամը դանդաղ պետք է արժեզրկվի և այն համապատասխան սպասումներ ձևավորեց և դրամը սպավածից ավելի արագ արժեզրկվեց: Հիմա էլ ԿԲ-ն «խորհրդակցելով ֆինանսական շուկայի բոլոր մասնակիցների հետ, գնահատում է, որ այս պահին շուկայում ձևավորված փոխարժեքը լիարժեք արտացոլում է այդ զարգացումները և գտնվում է կայունացման տիրույթում»:

Այս արտահայտությունը ոչ այլ ինչ է, քան փոխարժեքի ձևավորման վրա ազդելու քայլ, ինչը և արվեց նոյեմբերի 24-ին: Ըստ ԿԲ հայտարարության, ԿԲ-ն փոխարժեքի վրա ազդելու իր գործիքները օգտագործեց նաև դոլարային արտահատությամբ մասնավոր փոխանցումներից բնակչության` ավելի շատ դրամ ստանալու, այսինքն` գնողունակության բարձրացման նպաստելու համար:
Պահի ընտրության համար նպաստավոր գործոն էր ցածր գնաճը, որը 3-4,5 տոկոս նպատակային միջակայքից էլ ցածր հատվածում է գտնվում` 2014-ի հոկտեմբերին նախորդ տարվա հոկտեմբերի համեմատ գրանցվել է 1,5 տոկոս գնաճ: Ցածր գնաճային միջավայր է ձևավորվել անգամ չնայած նրան, որ հուլիսի 1-ից պետական համակարգի ծառայողների աշխատավարձերը կտրուկ բարձրացվեցին, ինչի համար հավելյալ 40 մլրդ դրամ էր հատկացվել պետական բյուջեից:

Այսինքն, նկատի ունենալով գնաճի ներկայիս ցածր մակարդակը, դրամի արժեզրկման և գնաճի ավելացման դեպքում հնարավոր կլինի այն պահպանել թույլատրելի միջակայքում, միաժամանակ նպաստելով արտահանման ավելացմանը և արտերկրից գումարներ ստացող բնակչության գնողունակության աճին: Այս ամենով հանդերձ, փորձենք զգուշավոր գնահատել, թե ինչ է հնարավոր առաջիկայում:
Ելնելով վերը նշված գործոններից, ինչպես նաև նկատի ունեալով նախամանորյան շրջանը, երբ դրամը սովորաբար արժևորվում է, առավել հավանական է, որ առաջիկայում դրամն այլևս չարժեզրկվի կամ համենայն դեպս կտրուկ տատանում չունենա: Դա առավել տրամաբանական է նաև ԿԲ հայտարարությունից դատելով: Չեն նկատվում նաև խուճապային տրամադրություններ բանկերում և փոխանակման կետերում, ինչը մշտապես արձանագրվում էր նման տատանումների ժամանակ: Քիչ հավանական է նաև, որ դրամը վերադառնա նախկին` 1 դոլարի դիմաց 410 դրամ փոխարժեքին: Թե ինչ կլինի եկող տարվա առաջին ամիսներին, անգամ խիստ մոտավոր գնահատականներ դժվար է տալ: