Շուշին. Մի «կարիսպանդենտի» պատմություն

09/05/2017 15:16

Շուշին. Մի «կարիսպանդենտի» պատմություն


«Կարիսպանդենտ, ա՛ կարիսպանդենտ. Ինձ մին կանփետ տուր», - Արթուրն ասում է առաջին նախադասությունը, ժպտում ու դժվարանում շարունակել, երբ հարցնում եմ 90-ականներին պատերազմող Արցախի մասին։ Ձայնագրիչը դեռ չեմ էլ հասցրել միացնել՝ պատմությունը շարունակում է.

«Որ ասեցիր Ստեփանակերտ՝ առաջինն էդ տեսարանը միտքս եկավ։ Նկարահանումներ էի անում հոսպիտալում՝ ներկայիս Արցախի նախագահականի տեղում էր։ Դուրս եկա հրապարակ, մի տղա մոտ վազեց, քաշեց թևիցս, թե «կարիսպանդենտ, ա՛ կարիսպանդենտ. ինձ մին կանփետ տուր»։ Փախա տեղից։ Չեմ էլ հիշում ոնց, առանց հետ նայելու՝ փախա. 92թ.-ի Ստեփանակերտից էդ ու էլի շատ երեխեքի աչքեր եմ հիշում»։

Ներկայումս Հանրային հեռուստաընկերության լրագրող, վերլուծաբան Արթուր Գրիգորյանը Արցախ է մեկնել 1992թ.-ին՝ Խոջալուի իրադարձություններից անմիջապես հետո։ Նկարահանումներ է կատարել Խոջալուում, շրջափակված ու կրակի տակ գտնվող Ստեփանակերտում, Մարտակերտում, հարակից գյուղերում։ Մասնակցել է նաև 1992թ.-ի մայիսի 7-ից 9-ը Շուշիի ազատագրման գործողությանը։



Ղարաբաղ գնացի միայնակ՝ իմ Sony Video 8 տեսախցիկով

«28 տարեկան էի։ Ղարաբաղում հայտնվեցի Խոջալուի օպերացիայի հաջորդ օրերին, այն ժամանակ, երբ արդեն, կարելի է ասել, գործնականում ոչ մի տեղ չէի աշխատում։ Ընդհանրապես ժուռնալիստիկայում հայտնվեցի պատահաբար, բայց վեցերորդ զգայարանի թելադրանքով։ Ավարտել էի Պոլիտեխնիկը, մասնագիտությամբ՝ ինժեներ։ 1992թ.-ին արդեն «Լրաբերի» գլխավոր ռեժիսորն էի, համագործակցում էի արտասահմանյան հեռուստաընկերությունների հետ, որտեղից էլ ինձ տրամադրել էին անձնական Sony Video 8 տեսախցիկը։ Այդ տարիների համար մեծ ճոխություն էր։ 92թ.-ի այդ շրջանում Հայաստանում ակտիվանում էին ընդդիմադիր գործիչները, լինում էին հանրահավաքներ։ Երկու անգամ հանրահավաքներից տեսանյութեր արեցի՝ եթեր չտվեցին, զայրացա, ինքնակամ հեռացման դիմում գրեցի ու բառացիորեն երկու օրից իմ տեսախցիկով գնացի դեպի անհայտություն՝ դեպի Էրեբունի օդանավակայան, որը Արցախի հետ միակ հնարավոր կապն էր։ Ղարաբաղ էի գնում, որովհետև կիզակետն այնտեղ էր։ Վախից ավելի հզոր էր, չգիտեմ դրան ոնց ասեմ, ռոմանտիկա՞ ասեմ, թե՞ պրոֆեսիոնալ պատվախնդրություն: Ես պետք է ապացուցեի, որ ամենալավն եմ, թե ոնց՝ չգիտեմ։ Պիտի դա անեի ես՝ իմ տեսախցիկով»։

Ստեփանակերտում ասեցին՝ «Էս քո կոյկեն, ստեղ կքնես։ Մնացածն էլ՝ ոնց մենք, տենց էլ՝ դու»

«Էրեբունի օդանավակայանում հերթեր էին: Հիշում եմ՝ մի քանի օր թռչել չստացվեց։ Հետո գնացինք ուղղաթիռով՝ ես, կամավորականները, վառելիքով տակառները։ Իջանք Մարտակերտի մոտ՝ Քոլատակում։ Խոջալուն դեռ մի քանի օր էր եղել, օդակայանը չէր շահագործվում։ Չեմ էլ հիշում ինչով ու ոնց հասանք Ստեփանակերտ։ Ղարաբաղում առաջին անգամ էի։ Ստեփանակերտում, չգիտեմ, ինչ-որ հարազատ բան զգում էի, բայց փետրվարյան առավոտի սարսափելի ցուրտը չէր թողնում, որ զգամ։ Առաջին բանը, որ տեսա՝ ջրի գնացող մարդիկ էին՝ մեծ բակերով, տակառներով։ Մեխանիկորեն սկսեցի նկարել։

Հետո վերև նայեցի՝ շենքերին, բոլորն ավերված էին։ Ներկայիս Ստեփանակերտի «Կալցեվոյ» կոչվող տարածքի մոտ էր, զինվորական հագուստով մի մարդ տեսա՝ հարցնում եմ «ստեղ ո՞վ է, ի՞նչ է», ուզում ես հասկանալ՝ ստեղ ի՞նչ սիստեմ է՝ ռայսովե՞տ, կոմունի՞զմ, ջոկատնե՞ր են, ֆիդայի՞ են՝ ո՞վ է ղեկավարը։ Պատասխանեց՝ իջի ներքև՝ ավտոբազա։ Իջա։
Համազգեստավոր մարդիկ էին գալիս, լսեցի մեկը բավականին կոպիտ ասում է. «А этих журналистов кто сюда пустил?»։ Հետո, տարիներ հետո, իրար հիշեցնում ենք այդ դեպքը՝ Արկադի Իվանիչն էր (Արկադի Տեր-Թադևոսյան՝ Կոմանդոս- հեղ.)։

Ավտոբազայից ինձ ուղարկեցին վերև՝ Ստեփանակերտի ներկայիս քաղաքապետարանի շենքի տարածքում գործող կապի հանգույց, ասացին Արթուր անունով մարդուն կգտնես՝ ինքն էլ ապագա գեներալ, կապի զորքերի հրամանատար Արթուր Փափազյանն էր, այդ ժամանակ, կարծեմ, դեռ մայոր էր կամ կապիտան։ Գնացի, ասացի՝ «Բարև ձեզ, ես եկել եմ, «Լրաբերում» եմ աշխատում», իրականում ինքս էլ չգիտեմ դեռ աշխատում եմ, թե՝ ոչ։ Հիշում եմ՝ Արթուրը երևանյան հայերենով էր խոսում, Երևանից Ղարաբաղ առաջին անգամ եկածի համար մեծագույն հաճույք էր։ Նայեց, ասաց՝ «արի հետևիցս»։ Երկու հարկ իջանք, կազարմա էր։ Ցույց տվեց ձախից առաջին կոյկան, ասեց՝ «տեսնու՞մ ես՝ քոնն ա, ստեղ կքնես։ Մնացածն էլ՝ ոնց մենք, տենց էլ՝ դու»։ Այդպես մնացի 61-ում՝ «սվյազ»-ում։

Ստեփանակերտում կյանք կար, բայց՝ նկուղներում

«Տեղավորվելուց հետո, հաջորդ առավոտն առաջին հերթին ուզում էի հասկանալ՝ բա վտանգը ստեղ ո՞րտեղից ա, էս ի՞նչն ա շենքերը սենց քանդում։ Քաղաքում ամաչելով հարցրեցի՝ «Շուշին ո՞րտեղ է»։ Երբ ցույց տվեցին՝ հասկացա, թե որքան մոտ ենք, որքան տեսանելի է Ստեփանակերտը կրակի համար։



Ստեփանակերտում կյանք կար, բայց՝ նկուղներում։ Նկուղներում քնում էին, ապրում, գուցե, նարդի էլ էին խաղում, հիվանդանում էին, փորձում էին բուժվել։ Երեխեք կային, որոնց հայացքները ես մինչև հիմա հիշում եմ։

Ստեփանակերտում այդ օրերի կյանքի ցուցիչ էր մի դրվագ՝ մեր կազարմա մի անգամ ավչարկա շուն մտավ։ Վախենալու էր տեսնել, թե կենդանին մի փոքր կտոր չոր հացի համար ինչ էր անում, ինչի էր պատրաստ։ Խաղաղ քաղաքում հիմա շանը երևի հաց տաս՝ վրան չի էլ նայի, իսկ այդ տեսարանը...

Այդ օրերին Արթուր Փափազյանի հետ եղա Խոջալուում, նկարեցի քաղաքը, ռեպորտաժ պատրաստեցի «Вести»-ի համար, որը հակադրեցի այդ օրերին ադրբեջանական թղթակցի պատրաստածին»։

Վախը վերանում է անզորության շոկից

«Վախը վերանում էր շոկից։ Ինձ մոտ երևի Կիչանի (գյուղ Մարտակերտի շրջանում-հեղ.) առաջին օպերացիայից հետո եղավ՝ մարտ ամսի կեսերին։ Կիչանը բարձունքի վրա էր, ներքևում՝ ադրբեջանական Սրխավենդը։ Մի օր լուր ստացանք, որ թուրքերը խփում են Կիչանին, միանգամից բոլորս լցվեցինք մի ԲՏՌ-ի վրա ու գնացինք։



Հիշում եմ՝ Կիչանում մի ավտոբուս տեսա, ավտոբուսի մեջ վառարան էր դրած, կողքը՝ զենքով աղջիկներ։ Հենց կիչանցի էին, աղջիկները զենքով իրենց գյուղն էին պահում։ Այդ օրը մենք բացարձակ զինամթերք չունեինք, մենակ «Ալազանի» երկու ուսումնական արկ։ Հրամանատարը, կարծեմ, անունը Բաբաջան էր՝ կրակի հրաման տվեց։ Մի քանի րոպեից թուրքերի կողմից սկսեց «պուշկան» աշխատել՝ Հոլիվուդը գլուխը պատով է տվել այդ տեսարանի առաջ։ Մենք բարձունքի վրա էին՝ թիկունքներումս՝ բլուր։ Արկերը թռնում էին մեր գլխավերևով ու պայթում թիկունքներումս՝ բլրի մեջ։ Էդ հմայքը, էդ գեղեցկությունը՝ եսիմ, դրան կարելի՞ է գեղեցկություն ասել... արկի պայթյունը սարի մեջ, հրե ամպը ու մի քանի վայրկյանից խայտառակ ուժեղ ձայնը։ Վախն այդ պահերին է վերանում՝ անզորության շոկից»։

Պատերազմն ու կյանքի «քամին»

Տարիներ առաջ Արթուր Գրիգորյանը հրապարակեց 92թ.-ին Ստեփանակերտում` կապի զորանոցում, արված մի տեսանյութ, որում հնչում էր Ձախ Հարութի «Քամի, քամի» երգը: 



«Քամի, քամի» երգի տեսանյութի օրը բացառիկ էր պատերազմում։ Բացառիկ էր, որ հոսանք ունեինք, բացառիկ էր՝ զգացողությունների առումով։

Ինչպես քաղաքացիական մարդկանց զորքի զենքերն են հետաքրքրում, այնպես էլ՝ Ղարաբաղում բոլորին իմ տեսախցիկն էր հետաքրքիր։ Այդ օրը, չգիտես որտեղից, կազարմայում տղերքից մեկի մագնիտոֆոնը միացավ՝ «Քամի, քամի»-ով, երեխեքից մեկը կամերաս թռցրեց ու սկսեց նկարել։ Ժապավեն չկար, ես ամեն կադրը դողալով էի անում, բայց այդ անգամ, չգիտեմ ինչի ասեցի՝ «դե լավ է, նկարի»։

«Քամի, քամի»-ն կյանքի նշույլ էր։ Այնքան տաք բան կար դրա մեջ։ Երգը քեզ վերադարձնում էր անհոգության շրջան, քո հուշերին։ Հիշեցի, ոնց էինք դպրոցական տարիներին հավաքվում դասընկերոջս՝ Կարենի տանը, իբր պարապելու, ու երբ Օֆիկ տոտան գնում էր հաց սարքելու, թաքուն հանում էինք մագնիտոֆոնն ու «Քամի, քամի»-ն լսում։ Մեկ էլ՝ պատերազմի մեջտեղում էդ նույն «Քամի, քամի»-ն։ Փրկող էր»։

Շուշին օդում էր. բոլորը գիտեին, որ պետք է, բայց ե՞րբ, ո՞նց, ի՞նչ ուժերով

«Բոլորը գիտեին՝ Շուշին պետք է վերցնել։ Շուշին չվերցնելը նշանակում էր ուղղակի նստել ու սպասել, թե Ստեփանակերտում մահը երբ կգտնի քեզ։ Բայց ե՞րբ, ո՞նց, ի՞նչ ուժերով։

1992թ.-ի մայիսի 7-ն էր։ Դուրս էի եկել քաղաքում նկարելու։ Վերադառնում եմ կապ, մեկ էլ Ալիկը (Ալեքսեյ Ալեքսանյան, Շուշիի ազատագրման օպերացիայում Կրկժանի ուղղության կապավոր-հեղ.) ասում է՝ չե՞ս գալիս, ասում եմ՝ ու՞ր, ասում է՝ Շուշի ենք գնում, շուտ արա, ակումուլյատորներդ ի՞նչ վիճակում են»։

Այդ ժամանակ աչքերդ վառվում էին, գիտեիր, որ դու ինչ-որ մեծ բանի մասնակից ես դառնում։ Լցվեցինք, գնացինք Ստեփանակերտի վերևներով, այդ թաղամասերին ոնց որ Արմենավան էին ասում։ Եկանք մի հատված, որտեղ զորքից արդեն մարդիկ կային, ծանոթներ տեսա՝ Կիչանից տղերքին, օպերատոր Շավոյին (Շավարշ Վարդանյան-հեղ.)։ Կամաց-կամաց սկսեց մութն ընկնել, ինչ-որ տեղից կիթառ գտնվեց, տղերքը նստած էին՝ ամեն մեկն իր մտքի հետ։ Հիշում եմ՝ մեկը ժպտում էր, մեկն ինչ-որ անեկդոտ էր պատմում, երրորդը շատ անհոգ, չորրորդը՝ գլուխը հենած, աչքերը՝ փակ, չգիտեմ ում է հիշել, ինչ է մտածում։ Հետո որտեղից որտեղ մի դույլի չափ կոնյակ հայտնվեց, ասեցին՝ Կոմանդոսը թույլ է տվել «по пятдесят»: Խմեցինք, եկավ մայիսի 7-ի լույս 8-ի գիշերվա զրո ժամն ու «по команде-вперед»։



Երևի տենց մութ երբեք չեմ տեսել։ Կապը կողքս էր ու միայն դրա շնորհիվ խոսակցություններից հասկանում էինք՝ ով որտեղ է։ Խոսում էին, ասենք՝ «Սեյրան, Սեյրան, ես 17-ն եմ՝ էս ուղղությամբ գնա»։ Հետո Ալիկից իմացա, որ որոշվել էր այդ օպերացիայի ժամանակ բոլորին կապով իրենց անուններով կոչել, այսինքն՝ «պազիվնոյներն» իրական անուններն էին՝ այն հաշվարկով, որ թուրքերը երբեք չէին մտածի, որ նման գործողությունում հայերն իրար հետ կապով իրական անուններով, լրիվ բաց կշփվեն։ Առաջ շարժվելիս մեզ կատեգորիկ արգելված էր ծխելը, որպեսզի բարձունքից չնկատվենք։ Թեքվում էինք մեջքով դեպի Շուշին, շատ զգույշ մի քանի ծուխ անում ու վերջ։ Անդադար գնում էին։ Մի գետ կար՝ մեկ մոտենում էինք դրան, մեկ՝ հեռանում. ինչ-որ պահի «պաուզա» տվեցին։

Այդ ժամանակ դեռ մի քանի հոգի գիտեր, թե հստակ ինչ է լինելու։ Ներքին խոսակցություններից գիտեինք, որ խոստացվել է շատ հզոր «арт. подготовка»՝ այսինքն՝ հրետանային աջակցություն մերոնց կողմից։ Դա գրոհի դասական ձևն է։ Քիչ հետո թիկունքից մերոնք սկսեցին խփել, մենակ ձայներն էր լսվում ու պարզ էր՝ հրետանի է։ Երևի կես ժամ, քառասուն րոպե տևեց դա։ Մինչև լուսանալը մեր ուղղության առաջապահ ջոկատը պոկվեց առաջ, դրա մեջ ընկերս էր՝ Հովսեփ Հակոբյանն, ով, ի դեպ, մինչ այսօր «Շուշիի ազատագրման» համար մեդալ էլ չունի։ Հետո արդեն իմացա, որ իրենք առանց մի կրակոցի՝ մերձամարտով 2 պոստ հանել էին։

Մայիսի 8-ի լուսաբացը փոշու մեջ էր։ Հիշում եմ կողքս ռուս լրագրող Սվետլանա Կուլչիցկայան էր, իր օպերատորը, Շավոն։ Մեր ականանետն այնքան մոտ էր խփում, որ հողի մի մասը թափվում էր մեր գլխին։ Սվետային այս տարվա փետրվարին Երևանում հանդիպեցի՝ 25 տարի անց միանգամից, մի րոպեում ճանաչեցի, որովհետև Շուշիի մոտ այդ առավոտն իրեն նկարել էի ու դաջվել էր հիշողությանս մեջ։ 

Մեր ուղղության հրամանատարը Վալերի Չիտչյանն էր, ինքն անընդհատ կապերի մեջ էր։ Հիշում եմ՝ հրաման եղավ, որ մի բարձունք կար, պետք է հասնեինք այնտեղ։ Այդ պահին չէինք էլ մտածում՝ թշնամին մի կողմ, բա մեր շնչառությունը թեկուզ կհերիքի՞, որ հասնենք բարձունքին. հասանք։ Այնտեղ շատ այլանդակ կռիվ էր...գիտե՞ս, ինձ համար շատ երևանյան բեսեդկեքի խոսակցություն է, որ «դե Շուշին թուրքերը հանձնել են և այլն», ծայրահեղ վիրավորական է Շուշին վերցրած տղերքի նկատմամբ, որովհետև կրակի այն տարափը, որ գալիս էր... ֆանտաստիկ էին կռվում։

«Ֆսսս՜»՝ էս ֆսսոցն ա, որ մահ ա բերում։ Ճտոցը մահ չի բերում, գնդակի ճտոցը լսում ես՝ նշանակում է քոնոնք են կրակում, բայց էն ֆսսոցը՝ էդ քո մահն ա... Տենց պահերին մենակ սառը գլուխն ա փրկում, եթե դու սառն ես՝ չես զոհվի։ Հիշում եմ, այդ պահին օպերատոր Շավոն ասեց՝ «նկարե՞նք իրար», հասկացա ինչի համար ա ասում, ի՞նչ գիտես՝ ինչ է լինելու. նկարեցինք։

Կարենը

Մարտում վիրավոր տվեցինք, 20 տարեկան երեխա էր՝ Կարենը։ Կապով լսում էի՝ մյուս ուղղություններում էլ զոհեր կային, կարծեմ ասեցին «Կամո, էսինչը զոհվել է, ախպորն ասեք»... Մարտն այդ ընթացքում մեր ու իրանց միջև 150-200 մ հեռավորության վրա էր գնում ընդամենը։ Մինչև վիճակը մի քիչ նստեց, հանդարտվեց, վիրավորն արդեն արնաքամ էր լինում։ Պետք էր արագ, ոտքով, նույն եկած սարերով քաղաք՝ հոսպիտալ հասցնել։ Իջեցնում էինք ես, Սվետլանա Կուլչիցկայան, իր օպերատորն ու տղերքից մի քանիսը։ Ասեցին հերթով մեկս մի 50 մետր դիմացից զենքով պիտի գնանք։

Գիտե՞ս մարդը որ պառկած ա կտորի վրա ու դու տանում ես, շատ ծանր ա։ Պետք էր պահել գիտակցությունը, հենց զգում էի՝ աչքերը փակեց, մատս վերքի մեջ էի մտցնում՝ ցավից վեր էր թռչում։

Ասում էի՝ «Կարեն, եթե հանկարծ աչքերդ փակես, ձեռքով վերքդ սեղմելու եմ»։ Հասցրինք հոսպիտալ, Կարենը փրկվեց։ 92թ.-ի օգոստոսն էր, դեռ հիվանդանոցում էր, գնացի տեսության։ Ամբողջ մարմինը բեկորային վնասվածքներ էին, բայց արդեն ահագին լավ էր։
Հետո՝ 2005-2006 թվականներն էր, Ստեփանակերտում՝ «Ղարաբաղ տելեկոմ»-ում ինչ-որ գործ ունեի, մի տղա մոտեցավ, թե «չե՞ք հիշում ինձ»։ Պարզվեց Կարենն էր, խոսեցինք։
Հիմա... հիմա էլ չկա էդ տղեն։ Վերջին տեսնելուցս մի քանի տարի հետո՝ 38 տարեկանում մահացավ։ Չգիտեմ ինչից, երևի էդ ամեն ինչից էլի...

Մայիսի 9-ին Շուշիում հայելի տեսա, հայելում՝ ինձ

Կարենին իջացնելուց հետո արդեն մայիսի 8-ի կեսօրն անց էր։ Ստեփանակերտի կտուրներից նկարում էի Շուշին։ Հանդարտ էր, հատուկենտ կրակոցներ կային։ Չեմ էլ հիշում արդեն ոնց իմացանք, որ Շուշին մերն է։ Մենակ էն եմ հիշում, որ մայիսի 8-ին քանակություն-քանակություն կոնյակ կար ու ամսի 8-ի իրիկունն ամենավտանգավորը Ստեփանակերտում քայլելն էր, որովհետև կարայիր «խալոդնիյ պուլյա» ուտեիր՝ բոլորն անկանոն, ուրախությունից օդ էին կրակում։

Մայիսի 8-ի իրիկունը Ստեփանակերտի մեր կազարմայում հեռուստացույցը միացրած էր։ Թուրքերն ինչ-որ կինո էին ցույց տալիս իրենց «Az TV»-ով, նայում էինք, մեկ էլ կտրեցին կինոն, մի թուրք դիկտոր մտավ, սկսեց կարդալ, տղերքը թարգմանեցին, իմաստն էս էր՝ «էն որ հայերը հիմա հայտարարում են, թե Շուշին գրավել են, սաղ սուտ ա, մերոնք հետ հարվածով եկել են ու վերցրել քաղաքը»։ Իրականում հետ վերցնելու փորձ եղավ՝ մայիսի 9-ին, 10-ին և Շուշիի, և Ստեփանակերտի վրա օդուժ ուղարկվեց, ռմբակոծություններ եղան։

Իսկ ես Շուշի մտա մայիսի 9-ին։ Առաջին զգացողությունն ու բացառիկությունը հենց ճանապարհով մտնելն էր։ Նախորդ օրերի ժայռերով, անտառներով բարձրանալուց հետո, ազատության գլխավոր զգացողությունը ճանապարհով հանգիստ Շուշի մտնելն էր։ Բոլորը գնացին Սուրբ Ղազանչեցոց, այնտեղ հայտնի աղոթքի արարողությունն էր տեղի ունենում։ Ես Արթուր Փափազյանի հետ էի, իրեն էլ գլխավորապես կապն էր հետաքրքրում, գտնել-վերցնելը հնարավոր սարքավորումները՝ դրանք փնտրելու կարևորագույն տեղը հեռուստաաշտարկն էր։ Միասին գնացինք։



Հիշում եմ այնտեղից ես էլ ռազմավար ունեցա՝ տասնյակներով Ադրբեջանի «Народный фронт»-ի վկայականներ բերեցի, բոլորը թողել փախել էին ու մի քանի տուփ ֆիլտրով «Իզմիր» սիգարետ։ Հեռուստաաշտարակում նկարում էի, մեկ էլ հայելի տեսա, հայելում՝ ինքս ինձ, աչքով արեցի՝ ասեցի սա էլ էսպես թող մնա։ Վաղուց հայելի ու հայելում ինձ չէի տեսել։ Ստեփանակերտում նույնիսկ ամբողջական ապակի չէր մնացել, բոլորը կոտրված էին՝ ի՞նչ հայելու մասին էր խոսքը։

Վերջում՝ նեղության պահի ու արդարության մասին

Շուշիի ազատագրման բացառիկությունն, ըստ իս, ամենաճիշտը բնորոշվում է «Կոմս Մոնտե Քրիստոյից» վերցրած մի արտահայտությամբ՝ «այս նեղությունն էր, որ մեզ ստիպեց»։ Հոգեբանորեն սա նշանակում էր՝ եթե կարողացանք վերցնել Շուշին, ուրեմն չվերցվող բան չկա։ Շուշիից մենակ ռագատկայով, չգիտեմ, միջնադարյան ձևով քար գլորելով կարելի էր մեծաթիվ զորք վերացնել։

Մեկ-մեկ մտածում եմ՝ մեր ոգին նեղության պահին է դրսևորվում։ Տես՝ նույն 2016թ.-ին. մարտի 31-ին ու ապրիլի 2-ին մենք տարբեր, երկու տարբեր ազգեր էինք։ Ապրիլի 2-ին բոլորս նույնն էինք, անգամ կազինոյում օրն անցկացնողները երևի մի ձեռքով խաղադրույք էին անում, մյուսով՝ խաչ տղերքի համար։ Չգիտեմ, բայց սա ճիշտ չի երևի։

Մեզ միավորողը նեղությունը չպիտի լինի, երևի պիտի լինի արդարությունը։ Ամենապարզը՝ «Շուշիի ազատագրման համար» մեդալ հիմա 5000-6000 մարդ ունի՝ մինչդեռ գործողությանը 1000 մարդ էլ չի մասնակցել, ու իմ ճանաչածներից մի մասն անգամ մեդալ էլ չունի։
Իսկ անձամբ ի՞նձ։ Անձամբ ինձ՝ Շուշին վստահություն տվեց, որ, չգիտեմ, երևի Աստված ինձ պահում է։ Մեկ-մեկ, որ ինքնաթիռի մեջ եմ լինում ու օրինակ վատ եղանակի պատճառով սկսում է ուժեղ թափ տալ, մի պահ իրար եմ խառնվում, հետո հիշում եմ Շուշիում լսած, կողքովս անցած ֆսսոցներն ու քմծիծաղ տալիս։

Հեղինակ՝ Յանա Շախրամանյան, Լուսանկարները` Արթուր Գրիգորյանի նկարահանումներից

Աղբյուր՝


Տեքստում սխալ կամ վրիպակ նկատելու դեպքում, ուղարկեք խմբագրին հաղորդագրություն` նշելով տվյալ սխալը, այնուհետև սեղմելով Ctrl-Enter:

Լրահոս

Այսօր, 20:25 Լարսը փակ է բեռնատարների համար Այսօր, 20:10 Լիբանանահայությանն օժանդակության ձեռք մեկնելը պետք է համարել բոլորիս պարտքը. ՀՅԴ Բյուրո Այսօր, 19:50 Աշտարակ-Ապարան ավտոճանապարհին բախվել են մարդատարն ու բեռնատարը, 6 հոգու տեղափոխել են հիվանդանոց Այսօր, 19:38 Միգրեն․ Նոպայի պատճառները Այսօր, 19:22 Պաշտպանելու ենք մեր խախտված իրավունքները․ «Գոյ» թատրոն Այսօր, 19:05 Ժուռնալիստների միությունը խստորեն դատապարտում է ԱԺ նախագահ Ալեն Սիմոնյանի վարքագիծը Այսօր, 18:53 Գրոսմայստերներ Հայկ Մարտիրոսյանը և Շանթ Սարգսյանը միաժամանակյա խաղաշար են անցկացրել 28 մասնակիցների հետ Այսօր, 18:38 Մեր երիտասարդությունը, կարծես, որդնել է. Եթե շարունակեն չնկատել իրենց շուրջ կատարվողը, դատապարտված են լքել Հայաստանը. Կարպիս Փաշոյան (Տեսանյութ) Այսօր, 18:28 «Խաղաղության պայմանագրի» նախագծի վերաբերյալ Բաքուն պատասխան առաջարկներ է ուղարկել Այսօր, 18:13 Շառլ Միշելը կոչ է անում կանխել երրորդ համաշխարհային պատերազմը Այսօր, 17:56 Առանձնապես խոշոր չափի թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառություն է կատարվել Այսօր, 17:41 Մայր Աթոռում ընթանում է Գերագույն հոգևոր խորհրդի ժողովը․ քննարկվում են հայրենիքի առջև ծառացած մարտահրավերները Այսօր, 17:27 «Դա ոչ մի լավ բանի չի հանգեցնի, հակառակը, նոր ռիսկեր կստեղծի»․ Լավրովը պնդում է՝ Ռուսաստանը Երևանին ու Բաքվին չի շտապեցնում՝ խաղաղության պայմանագիր կնքել Այսօր, 17:14 Փաշինյան․ «Չենք ուզում խամաճիկային, գործադիր իշխանության կամակատար դատական համակարգ» Այսօր, 17:01 Աննախադեպ «բարեփոխումը» մնաց թղթի վրա․ Անցումն էլեկտրոնային դեղատոմսերին հետաձգվում է Այսօր, 16:44 FPWC-ն արհեստական կերակրման ծրագրի միջոցով կարողացել է նվազեցնել արջերի այցելությունները բնակավայրեր․ Լուսանկարներ Այսօր, 16:26 Հպարտ եմ, որ պատիվ եմ ունեցել աշխատելու ձեզ՝ լավագույններից լավագույնների հետ. Պաշտպանության նախկին նախարարը՝ հետախույզներին Այսօր, 16:04 Հոբելյանական գիտաժողով՝ նվիրված Պարույր Սևակի ծննդյան 100-ամյակին Այսօր, 15:44 «Հորեղբորս բիզնեսն է, ես կապ չունեմ». Սոցապ նախարարը՝ ՊԵԿ-ի կողմից 100 մլն դրամի ստվերային շրջանառության բացահայտման մասին Այսօր, 15:30 Փորձագիտական աշխատաժողով՝ Հայաստան-Իրան հարաբերությունների ամրապնդման շուրջ Այսօր, 15:25 Համաշխարհային աղոթք հանուն Ադրբեջանում պահվող հայ պատանդների՝ COP29-ի նախօրեին Այսօր, 15:13 Մոսկվան ամեն ինչ անում է Բաքվի և Երևանի հարաբերությունները կարգավորելու համար. Վլադիմիր Պուտին Այսօր, 15:05 Հայաստանի ազգային հավաքականի մարզչի թեկնածուների թվում շատ մասնագետներ կան, այս թվում` Ռաուլը. ՀՖՖ փոխնախագահ Այսօր, 14:53 Պատգամավորը՝ Ալեն Սիմոնյանի և MediaHub-ի լրագրող Վահե Մակարյանի միջև միջադեպի մասին Այսօր, 14:26 Հավատքի համար նահատակված Սուրբ Սարգիսի մարմինը Հայաստան է տեղափոխել Մեսրոպ Մաշտոցը և ամփոփել Ուշի գյուղում. «Մեր պատմությունը» նախագիծ (Տեսանյութ) Այսօր, 14:13 Օդի ջերմաստիճանը կնվազի, սպասվում է առանց տեղումների եղանակ Այսօր, 14:07 Գագիկ Ծառուկյանը հրատապ աջակցություն է հատկացրել լիբանանահայությանը Այսօր, 13:59 Նիկոլ Փաշինյանի աշխատանքից գոհ է հարցվածների շուրջ 35 տոկոսը, դժգոհ՝ շուրջ 57 տոկոսը Այսօր, 13:56 Սահմանազատման արդյունքում ադրբեջանցիները մեր տարածքներից դուրս են գալու, խնդիրը լուծվելու է. Սյունիքի մարզպետ Այսօր, 13:41 Հարցվածների մեծ մասը բացասական է գնահատել ՀՀ նախագահի, ԱԺ-ի և կառավարության աշխատանքը. «GALLUP» Այսօր, 13:33 Հայրենիքի հզորացման համար ազգային հարցերը պետք է լինեն ապակուսակցական. Գագիկ Ծառուկյան (Տեսանյութ) Այսօր, 13:20 16-ամյա պատանին դանակահարել էր 46-ամյա տղամարդուն․ ձերբակալվել է Այսօր, 13:15 ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու արագացված ընթացակարգ՝ արցախցիների համար (Տեսանյութ) Այսօր, 13:08 Արմավիրի հրշեջ-փրկարարական ջոկատի փրկարարներին հաջողվել է փրկել 77-ամյա տղամարդու կյանքը Այսօր, 13:04 «Սպայկա»-ի տնօրեն Դավիթ Ղազարյանի նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցվել է Այսօր, 13:00 ՀՀ-ի ամենակարևոր խնդիրն անվտանգության և սահմանային հարցերն են․ կարծում է հարցվածների 76,2 տոկոսը Այսօր, 12:50 Արդարադատության միջազգային դատարանը նոյեմբերի 12-ին կհրապարակի Հայաստանն ընդդեմ Ադրբեջանի գործով՝ Ադրբեջանի կողմից ներկայացված նախնական առարկությունների վերաբերյալ վճիռը Այսօր, 12:50 Հայ-ֆրանսիական համագործակցությունը կարևոր նշանակություն ունի Հայաստանի համար․ Վաչե Տերտերյան Այսօր, 12:47 Մեկ օրվա ընթացքում արձանագրվել է 17 վթար. 2 մարդ զոհվել է, 23-ը՝ ստացել վնասվածքներ Այսօր, 12:45 Հայաստանի օրակարգում ԲՐԻԿՍ-ին անդամակցելու հարց չկա Այսօր, 12:44 Հարցվածների գրեթե կեսը չի հավատում, որ Հայաստանն Ուկրաինայից և Մոլդովայից ավելի շուտ ԵՄ-ին անդամակցելու շանսեր ունի Այսօր, 12:40 Հարցված քաղաքացիների 41,2 տոկոսը միանշանակ չի հավատում, որ «Խաղաղության պայմանագրի» կնքումը մինչև տարեվերջ հնարավոր է. «GALLUP» Այսօր, 12:18 Նոյեմբերյանում կասեցվել է հանրային սննդի օբյեկտի արտադրական գործունեությունը Այսօր, 12:13 Կրկնակի վրաերթ՝ Արմավիրում․ փողոցը չթույլատրելի հատվածով անցնող հետիոտնին նախ վրաերթի է ենթարկել «BMW»-ն, ապա՝ «Opel»-ը Այսօր, 12:09 Մեկնարկում է «Ամսվա լավագույններ» մրցութային հայտերի ընդունումը Այսօր, 12:04 Սահմանազատման բանակցություններում անպայման քննարկվելու է Ադրբեջանի՝ ՀՀ օկուպացված տարածքներից դուրս գալու հարցը. ո՞ր փուլում կհասնենք՝ չեմ կարող ասել. Գևորգ Պապոյան Այսօր, 11:53 «Խաղաղության խաչմերուկ»-ը Հայաստանի, Հայաստանի հարևանների ու աշխարհի համար փող աշխատելու միջոց է. Գևորգ Պապոյան Այսօր, 11:51 Չկա նման բան, որ ես ինչ-որ տեղ դիմած լինեմ պարոն Քոչարյանին պաշտոնից զրկելու համար. Գաբրիելյան Այսօր, 11:44 Սոցիալական արդարությունը ենթադրում է, որ մարդը պետք է իր բարեկեցությունը հաստատի սեփական աշխատանքի միջոցով. Փաշինյան Այսօր, 11:40 Անդրանիկ Քոչարյանին հանձնաժողովի նախագահի պաշտոնից հեռացնելու հարց ՔՊ-ի օրակարգում չկա. Գևորգ Պապոյան Այսօր, 11:32 Սրբուհի Գալյանը նշանակվեց ՀՀ արդարադատության նախարար Այսօր, 11:29 Միջազգային գործընկերներին ներկայացվել է զինված հակամարտություններում ՀՀ ՄԻՊ հաստատության փորձը Այսօր, 11:11 Երևանի տրանսպորտային համակարգը վերջին տարիներին ակտիվորեն բարելավվում է. Քաղաքապետարան Այսօր, 11:05 Բիբլոս Բանկ Արմենիան՝ ԵՊՀ Տնտեսագիտության և կառավարման 90-ամյա ֆակուլտետի կողքին (Լուսանկարներ, Տեսանյութ) Այսօր, 11:00 Մեզ համար ցեղասպանության կանխարգելման խնդիրը մնում է կարևոր հարցերից մեկը. ՀՀ ԱԳ փոխնախարար (Տեսանյութ) Այսօր, 10:54 Եվրոպական խորհրդարանի 52 պատգամավոր պահանջում է հայ գերիների ազատ արձակում Այսօր, 10:49 ԱՄՆ 47-րդ նախագահը կգա ընդամենը մի քանի ժամից. Սուրեն Սարգսյան Այսօր, 10:42 ՀՀ ԱԳՆ-ից հաստատում են՝ Տիգրան Բալայանը մահվան սպառնալիքներ է ստացել Ադրբեջանի դեսպանից (Տեսանյութ) Այսօր, 10:40 Բաքվում մեկնարկել է կրոնական առաջնորդների գլոբալ գագաթնաժողովը Այսօր, 10:34 Վերին Լարսը փակվել է կցորդիչով բեռնատարների համար Այսօր, 10:27 ՊԵԿ-ը բացահայտել է էլեկտրատեխնիկայի առևտրի ոլորտում շուրջ 1,3 մլրդ դրամի ստվերային շրջանառության դեպք Այսօր, 10:25 Ապարանում որպես անհետ կորած որոնվող 31-ամյա տղամարդու մարմինը հայտնաբերվել է «Վերածնունդ» հուշահամալիրում Այսօր, 10:22 Ս. Ակիփսիմոս եպիսկոպոսի, Հովսեփ քահանայի, Այիթալա սարկավագի և Պղատոն վկայի հիշատակության օրն է այսօր Այսօր, 10:20 Կարևոր է հասկանալ, որ «հանուն» կամ «ընդդեմ» լինելը միմյանց բացառող հասկացություններ չեն, այլ ավելի շուտ՝ փոխլրացնող ջանքեր. Անանյան Այսօր, 10:15 Առաջիկա խորհրդարանական ընտրություններն ունենալու են վտանգավոր առանձնահատկություն՝ արտաքին գործոնը. սա մեր այսօրվա «թափանցիկ պետության» ողբերգությունն է. Վահե Հովհաննիսյան Այսօր, 10:13 «Հրապարակ». Շունչները պահած սպասում են Բագրատ սրբազանի վերադարձին Այսօր, 10:11 «Ժողովուրդ». Հովիկ Աղազարյանի որդին իր «գործունեության» ընթացքում եղել է նաև ՊԵԿ մաքսային հատվածի պաշտոնատար անձ Այսօր, 10:03 Ադրբեջանը մտադրված չէ դուրս գալ այն տարածքներից, որտեղ բավական լուրջ ամրաշինական ենթակառույցներ է հիմնել. Տիգրան Աբրահամյան Այսօր, 10:01 «Հրապարակ». Ավինյանը Երևանի չլուծված խնդիրների համար մեղադրում է գործադիրին Այսօր, 09:59 «Փաստ». Ինչու է վերջին շրջանում Անդրանիկ Քոչարյանը դարձել չափազանց զգուշավոր Այսօր, 09:57 «Ժողովուրդ». «Իմ քայլը» հիմնադրամի ընթրիքի նվիրատվությունը՝ արտոնությունների կամ ներողամտության ակնկալիք Այսօր, 09:52 «Հրապարակ». ՔԿՀ-ներում ռեյդ են արել և հավաքել կալանավորների բջջային հեռախոսները Այսօր, 09:51 «Փաստ». «Մենք կայացած ընկերություն ենք և քաղաքական «տանիք» ունենալու կամ փնտրելու կարիք չունենք». «Սպայկայի» տնօրեն Այսօր, 09:49 «Ժողովուրդ». «Ախորժակը ուտելիս է բացվում»-ը ոչ թե սոսկ դարձվածք է, այլ հեղափոխական իրականություն Այսօր, 09:47 «Հրապարակ». Ալեն Սիմոնյանը ՔՊ-ական կանանց հետ մերձեցման երեկո է անցկացրել Այսօր, 09:45 «Փաստ». Անգերազանցելի ցինիզմը Այսօր, 09:42 «Ժողովուրդ». ՔՊ վարչությունում ավելի նեղ ֆորմատով կրկին կքննարկեն Անդրանիկ Քոչարյանի և Հովիկ Աղազարյանի վարքը Այսօր, 09:40 «Հրապարակ». Անդրանիկ Քոչարյանի խարազանման երեկոյի ժամանակ հասցեական ելույթ են ունեցել պատգամավոր երկու տիկնայք Այսօր, 09:37 «Փաստ»․ Պատգամավորները չեն միջամտել Ալեն Սիմոնյանի եւ լրագրողի միջև միջադեպին 04/11/2024 22:38 Աչքերի տակ «պարկեր». Առաջացման պատճառները 04/11/2024 22:20 Լեռնային գոտիներում ձյուն կգա, ջերմաստիճանը կնվազի 04/11/2024 22:03 Հայ շախմատիստներն աշխարհի պատանեկան առաջնությունում առաջատար դիրքերում են 04/11/2024 21:40 Կիմ Չեն Ընը բարևներ է փոխանցել Պուտինին և առաջարկել իր օգնությունը 04/11/2024 21:18 Եկեղեցին, հիմնադրելով «Շողակաթ» հեռուստաընկերությունը, պատվիրակել է հեռուստալսարանին փոխանցել գիտելիք ազգային, համամարդկային և հոգևոր արժեքների վերաբերյալ․ Կատարում ենք այդ պատասխանատվությունը 04/11/2024 20:52 Գերմանիայի արտգործնախարարը չհայտարարված այցով Ուկրաինայում է 04/11/2024 20:32 Իշխանությունները մեծ եռանդով շարունակում են կրթական համակարգի կուսակցականացումը․ Դպրոցի տնօրեն դառնալու համար թեկնածուն պետք է կուրորեն կիսի ՔՊ-ական խմբակի հակապետական հայացքները․ Մելքոնյան 04/11/2024 20:16 «Չաղ Ռուստամին» կալանքի ընթացքում երկու անգամ տեղափոխել են քաղաքացիական հիվանդանոց 04/11/2024 19:56 «Եթե այսօր չի հաջողվել հեռացնել Նիկոլ Փաշինյանին, չի նշանակում, որ վաղը նա չի հեռացվելու»․ Հակոբ Հակոբյան 04/11/2024 19:38 Հերթական վթարը Երևան-Մեղրի ավտոճանապարհին (Լուսանկարներ) 04/11/2024 19:22 Սննդամթերքի վտանգավոր և անվտանգ E կոդերի ցանկ. Ո՞րն ընտրել 04/11/2024 19:06 Իսպանիայում դեռ չեն կարողանում ճշտել՝ քանի անհետ կորած կա տարերային աղետի հետևանքով 04/11/2024 18:52 Ոստիկանության Երևան քաղաքի և մարզային վարչությունները լուծարվել են 04/11/2024 18:37 Սպանություն Մեղրաշենում 04/11/2024 18:19 «Նախկին «Գոյ» թատրոնի հայտարարությունը չունի որևէ իրավական հիմք»․ Սունդուկյանի անվան թատրոն 04/11/2024 18:04 Աննա Հակոբյանի հետ ընթրել է նաև Ամուլսարի հանքի տնօրենը 04/11/2024 17:50 Մենք ներթիմային խնդիրներ ունենք․ Անդրանիկ Քոչարյան 04/11/2024 17:35 Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գահակալության 25-րդ տարեդարձի առիթով մատուցված Սուրբ Պատարագի ավարտին կատարվեց Հայրապետական մաղթանք 04/11/2024 17:21 Ռուսական կողմը հայտարարել է` Կուրսկի ուղղությամբ Ուկրաինան մոտ 30 000 զինծառայող է կորցրել 04/11/2024 17:05 Դպրոցականների շախմատի 18-րդ օլիմպիադայի հաղթողները 04/11/2024 16:50 Պատասխանատվության կոչեք ԱՄՆ ընկերություն հանդիսացող Google.maps-ին․ Պահանջագիր՝ Միացյալ Նահանգների դեսպանին