Չկայացած երկխոսություն թուրք խմբագրի հետ

«Հյուրիեթը» մեզ ընդունեց իր բարձրահարկ շենքում, որտեղ անվտանգության աշխատակիցներն արդեն իսկ նախապատրաստվել էին մեզ ընդունելուն. լայն ժպիտներ, պայուսակների ոչ խիստ, անգամ ձևական զննում:

 

Նախատեսված էր հանդիպում թերթի խմբագիրներից մեկի հետ, սակայն նախքան հանդիպումը, թերթի «գիդը» մեզ ծանոթացրեց կառույցին: Օրական 96 էջանոց 1.5 մլն տպաքանակով թերթում աշխատում է 700 լրագրող:

 

Արդեն տեղում իմացանք, որ միայն 150 լրագրող այստեղ աշխատում է հայկական թեմաների շուրջ, ավելի կոնկրետ, հակահայկական քարոզչության (նկատի ունենալով թերթի ուղղվածությունը: «Հյուրիեթն» այն թերթն է, որն ազգայնական թեմաների է հիմնականում անդրադառնում, և տրամաբանական է, որ եթե այնտեղ 150 լրագրող աշխատում է հայկական թեմաների շուրջ, բնականաբար, դրանք կրում են հակահայկական բնույթ): Ապա նաև իմացանք, որ «Հյուրիեթում» մեկ հոդվածի համար վճարում են 2000 եվրո, իսկ ամեն լրագրող շաբաթական 2 նյութ է պատրաստում:

 

Այստեղ ծանոթացանք նաև խոհանոցին, որն անվճար է լրագրողների համար. խոհանոց ասելիս էլ պետք է պատկերացնել հայաստանյան խոշոր ռեստորաններից մեկը: Հայ լրագրողներիս համար տպավորությունն այնքան մեծ էր, որ ոմանք անգամ կատակեցին, թե ուրախ կլինեին նման տեղ աշխատել, թեկուզև` Թուրքիայում:

 

 

«Հյուրիեթ» թերթի թողարկող-խմբագիր, տնտեսական բաժնի պատասխանատու Էյուփ Ջանը մեզ ընդունեց ոգևորվածությամբ, սակայն խոսակցության ծավալման առաջին իսկ րոպեներից մեզ սկսեց պարտադրել, թե որ բառն ինչպես ասենք:

 

Այսպես, ասաց, որ Ցեղասպանության փոխարեն օգտագործենք «Մեծ եղեռն» արտահայտությունը, ապա տեսնելով, որ չենք համոզվում, ավելացրեց. «Ինչպես չեմ կարող ասել, որ ձեր գործածած բառը սխալ է, այնպես էլ չեմ կարող ասել, թե իմն է սխալ: Բայց ես ասում եմ, որ 1915-ին Մեծ եղեռն տեղի ունեցավ, ու դա Ցեղասպանություն չեմ անվանի»:

 

Նա նշեց, թե չի ցանկանում վիճարկել` Ցեղասպանություն պիտի կոչենք, թե՞ եղեռն, բայց համոզում էր, որ թուրք ժողովուրդը բաց է այս հարցի շուրջ խոսել` իհարկե, եթե պայմանները թուրքական կողմը թելադրի:

 

«Նաև պետք է սկսենք խոսել փոքր հարցերից, օրինակ, սահմանի բացումից, որից հետո կանցնենք Եղեռնի հարցի քննարկմանը: Բացի այդ, կարծում եմ, որ Հոլոքոստ չէր Թուրքիայի արածը, իսկ Ցեղասպանությունն իմ պատկերացրածով Հոլոքոստն է»,- ասաց էյուփ Ջանը:

 

Ի՞նչ կցուցանի թուրքական ազգայնական մամուլի ներկայացուցչի «բանավեճը» Ցեղասպանության կամ եղեռնի վերաբերյալ: Ըստ քաղաքական փորձագետ Արմեն Մինասյանի, թուրք խմբագիրը, սկզբունքորեն ընդունելով, որ Օսմանյան կայսրության պատմության այդ փուլում տեղի է ունեցել մեկ ամբողջ ժողովրդի դեմ ուղղված հանցանք, եղելությունը որակում է «Մեծ եղեռն» տերմինով` խուսափելով իրավական գնահատականներից` «Ցեղասպանություն» տերմինից, ըստ որում` իր այդ մոտեցումը հաստատելով նաև Մեծ Եղեռնի և Հոլոքոստի միջև համեմատություն անցկացնելով:

 

«Թուրք խմբագրի խոսքերում միտումն ակնհայտ է` ընդունել պատմական իրողությունը, սակայն տպավորություն ստեղծել, թե Մեծ եղեռնը չի տեղավորվում  «Ցեղասպանություն» հասկացության մեջ: Մինչդեռ կա ցեղասպանության գիտական սահմանում և բազմաթիվ պատմագետներ ու իրավագետներ ապացուցել են, որ այն մեթոդներն ու խնդիրները, որոնք տեղ են գտել Օսմանյան կայսրությունում էթնիկ հայ ազգաբնակչության բնաջնջման ժամանակ, միանգամայն համընկնում են այդ սահմանմանը: Անկհայտ է նաև, որ թուրք խմբագիրը անտեղյակությունից ելնելով կամ գուցե` միտումնավոր, նենգափոխել է հարցադրումը` փորձելով զուգահեռներ տանել հայ և հրեա ժողովուրդների նկատմամբ իրականացված ցեղասպանությունների միջև` կիրառելով տվյալ ժողովուրդների կողմից իրենց ազգային ողբերգությանը տրված բնորոշումները` համապատասխանաբար` Մեծ եղեռն (համատարած բնաջնջում) և Հոլոքոստ (ողջակիզում): Այսկերպ նա ընդամենը կրկնում է թուրքական պետության պաշտոնական դիրքորոշումը»,- ասաց Ա. Մինասյանը:

 

Էյուփ Ջանը նաև ցույց տվեց, թե իրենց շատ է մտահոգում Ադրբեջանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ ունենալը, և որ իբր իրենք չեն կարող առանց եղբայր Ադրբեջանի լուծել գազային խնդիրները:

 

«Այսօր Կովկասում Ադրբեջանը մեծ տեղ է գրավում: Եթե Նաբուկոյի մեջ Ադրբեջանը չլինի, Թուրքիան գազ չի գնի Նաբուկոյից, և Ադրբեջանից այսօր խոսակցություններ են գնում, որ եթե սահմանը բացվի, մենք պետք է զրկվենք այնտեղից ստացվող գազից: Մենք չենք կարող առանց Ադրբեջանի բացել սահմանը»,- ասաց Ջանը:

 

Նրա խոսքերով, Թուրքիայի համար Հայաստանն` իր տնտեսությամբ փոքր երկիր է, և Թուրքիան շատ էլ կարիք չունի կապ հաստատելու, սակայն ներկայիս իշխանությունը Աթաթուրքի ասածի պես «Դրսում և ներսում խաղաղություն» է ջանում սերմանել:

 

Մյուս կողմից էլ Էյուփ Ջանը հիշեց, որ Ռուսաստանը Վրաստանի հետ լավ հարաբերություններ չունի, ուստի կարևորեց հայ-թուրքական սահմանի բացումը, որպեսզի կարողանան բազմակողմանի առևտրական հարաբերություններ հաստատել:

 

Ա. Մինասյանը թուրք խմբագրի` Ադրբեջանից կախում ունենալն ապացուցելու փորձը համարեց ոչ լիարժեք, քանի որ, ըստ նրա, Ադրբեջանից կախումը ոչ այնքան էներգետիկայի ոլորտում ենթադրվող համագործակցությամբ է պայմանավորված, որքան այլ գործոններով: «Չմոռանանք, որ 1993 թվականին, երբ Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ սահմանը և ամեն կերպ աջակցում էր Ադրբեջանին, այդ երկրների միջև էներգետիկ ոլորտում համագործակցություն չկար, իսկ «Նաբուկո» նախագծի մասին անգամ պատկերացումներ չկային»,- նշեց նա` հավելելով, որ այսօր ևս Ադրբեջանը չի դիտարկվում «Նաբուկո» նախագծի հիմնական դոնորների շարքում: Ա. Մինասյանի խոսքերով, Ադրբեջանի դերը չի կարելի առանցքային համարել նաև Թուրքիայի էներգետիկ անվտանգության տեսանկյունից, քանի որ այդ երկիրը հնարավորություն ունի վառելիք ձեռք բերել հյուսիսում, արևելքում ու հարավում, քանզի շրջապատված է հարուստ էներգառեսուսրներ ունեցող երկրներով: «Ավելին` առկա է փորձը` Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազամուղը, որով մատակարարվող բնական գազի որոշակի քանակություն նախատեսված է Թուրքիայի սպառման համար, նախկինում Թուրքիան զիջել է Վրաստանին»,- նշեց նա:

 

«Չի կարելի համաձայնվել նաև թուրք խմբագրի այն մտքի հետ, թե ներկայումս վարվող քաղաքականությունն Աթաթուրքի հորդորի իրականացումն է: Այն, ինչ տեսել ենք մինչև Էրդողանի իշխանության գալը, անգամ նրա իշխանության անցնող վեց տարիներին, գլխավորապես միտված է եղել Հայաստանի մեկուսացմանը, և թուրքական քաղաքական ավանդույթով` կրկին բացատրվել է Աթաթուրքի հորդորով: Շատ ավելին, սահմանի փակումն արձանագրվել է հենց այն ժամանակ, երբ իշխանության գլուխ կանգնած էին աթաթուրքիզմի հետևորդ ազգայնական գործիչները: Այնպես որ սխալ է` իրականացվող քաղաքականությունն Աթաթուրքի անվան հետ կապելը»,- ասաց Ա. Մինասյանն` անդրադառնալով Էյուփ Ջանի մյուս դիտարկմանը: Փորձագետի կարծիքով, թուրք խմբագիրը ճշմարտությունը մինչև վերջ չի բացահայտել ու չի խոսել այն մասին, որ ներկայումս Թուրքիան մոդեռնիզացիայի բավականին հետաքրքիր փուլ է ապրում, ընդ որում` չափավոր իսլամիստների առաջնորդությամբ, որոնք շատ հաճախ հակադրության մեջ են մտնում աթաթուրքիզմի ու դրա հետևորդների հետ: «էրգենեկոնի գործի քննությունը նաև սրա վկայությունն է»,- նշեց նա:

 

Ինչ վերաբերում է Ջանի` Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը տնտեսական գործոնով պատճառաբանելուն, Արմեն Մինասյանն այն այսպես մեկնաբանեց. «Այս դեպքում ևս խմբագիր Ջանը խուսափել է ճշմարտությունն ասելուց: Նա չի հստակեցնում` թե Թուրքիան ի՞նչ գործոնների ազդեցության տակ է ցանկանում բարելավել հարաբերությունները Հայաստանի հետ: Հասկանալի է, որ առևտրատնտեսական հարաբերությունները միակ դրդապատճառը չեն, հակառակ դեպքում` ոչ մի արժեք չէր ունենա իրենց կողմից շեփորահարվող «զրո խնդիր հարևանների հետ» ռազմավարությունը: Իրականությունն այն է, որ Թուրքիան այսօր լուրջ մարտահրավեր ունի` ներգրավվել միջազգային գործընթացներում 21-րդ դարին հարիր պայմաններով, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է նախ հաղթահարել սեփական երկրի ներսում և հարևանների հետ ունեցած խնդիրները: Տնտեսական նպատակահարմարությունն ու բարի կամքն այս պարագայում քող են: Մեծ հաշվով Թուրքիան ընտրության առաջ է` կամ ինտեգրվել աշխարհին, կամ` մնալ երրորդ երկրի, տվյալ դեպքում` Ադրբեջանի շահերի սպասարկող, դրանից բխող հետևանքներով: Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումն այս առումով փորձություն է Թուրքիայի համար, սակայն նրանք լռության են մատնում այս հանգամանքը»:

 

Թուրք խմբագրի այն միտքը, թե հայ և թուրք հասարակությունները դեռ պետք է քննարկեն Ցեղասպանության հարցը, կարմիր թելի պես անցնում էր ողջ զրույցի ընթացքում: Արմեն Մինասյանն այն համարեց փորձ`տեղեկատվական-քարոզչական  դաշտ բերել այն պնդումը, թե իբր դեռ անհրաժեշտություն կա քննարկել` թե ինչ է եղել: «Աշխարհը, հատկապես համապատասխան մասնագիտական շրջանակները վաղուց արդեն բնորոշել են եղելությունը` թե’ գիտական, թե’ պատմական, թե’ քաղաքական և թե’ մյուս հարթություններում: Փաստը, որ հայերը ենթարկվել են ցեղասպանության, ապացուցման ու քննարկումների կարիք չունի: Այլ հարց է, որ առանձին երկրներ` որոշակի գործոնների ազդեցության տակ, խուսափում են այդ փաստին օրենսդրական ձևակերպում տալուց: Սակայն որևէ երկիր այդ փաստը կասկածի տակ չի առել` չհաշված Թուրքիան ու Ադրբեջանը: Հետևաբար, եթե պետք է թեման քննարկել, իսկ ես կարծում եմ, որ երկու ժողովուրդների փոխադարձ վստահությունը վերականգնելու համար դա անհրաժեշտություն է, ապա` միայն հետևանքների հետ կապված հարցերի շուրջ»: