«Կոտրելով լռությունը». Թուրք պատմաբան. Իմ դատն է՝ թուրքերին համոզել՝ մի ողջ ժողովուրդ կոտորելը վատ բան է

Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին ընդառաջ Aysor.am-ը ներկայացնում է հատուկ նախագիծ, որը վերնագրել ենք «Կոտրելով լռությունը»: Հայոց ցեղասպանության, ճանաչման ու թուրք հասարակության մեջ նկատվող փոփոխությունների մասին զրուցել ենք թուրք պատմաբան Օսման Քյոքերի հետ:

2005 թվականին Ստամբուլում հիմնված «Մի ժամանակ» (Bir zamanlar) հրատարակչությունը արդեն 10 տարի է` կարևոր աշխատանքներ է կատարում ազգային փոքրամասնությունների պատմության, մշակույթի ուսումնասիրության հարցում: Բացի հրատարակչական աշխատանքներից հրատարակչության կողմից վերոնշյալ թեմաների վերաբերյալ կազմակերպվում են նաև ցուցահանդեսներ, հանդիպումներ, քննարկումներ: Հրատարակչության աշխատանքներում հատկապես ուշադրության են արժանի հայերի վերաբերյալ արված ուսումնասիրությունները:  Մասնավորապես հրատարակչության նախագահ թուրք պատմաբան, հայագետ Օսման Քյոքերի նախաձեռնությամբ «Սիրելի եղբայրս. հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ» ցուցահանդեսը շրջել է աշխարհի մի շարք երկրներում և մեծ հետաքրքրություն առաջացրել: Ցուցահանդեսը, ինչպես նաև համանուն գիրքը, ներառում են մոտ 500 փոստային բացիկներ, որոնք նկարագրում են մինչև 1915 թ. Թուրքիայի հայերի կյանքը։

Օսման Քյոքերը Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին ընդառաջ պատմեց իր գործունեության, Ցեղասպանությունից առաջ հայերի կյանքի, Ցեղասպանության հետևանքների և հարցի նկատմամբ թուրք ժողովրդի ներկայիս վերաբերմունքի  մասին:

- Հրատարակչության անունը «Մի ժամանակ» է:  Հետաքրքիր է ի՞նչ է շարունակությունը: «Մի ժամանակ» ի՞նչ:

- Մի ժամանակ գոյություն ունեցող և ներկայումս վերացած շատ կարևոր բաներ: Թուրքիայի անցյալում գոյություն ունեցող մշակութային բազմազանությունը և այդ բազմազանության ոչնչացման գործընթացը: Հայերն էլ այդ մշակութային բազմազանության մի մասն են՝ կարևոր մի մասը: Հայերի թեմայով անձնապես ավելի շատ տեղեկացված և մասնագիտացած լինելուս պատճառով, աշխատանքներիս մեծամասնությունը հայերին են վերաբերում:

- Իսկ որտեղի՞ց է գալիս հետաքրքրվածությունը:

- Կարծում եմ, որ  հայերի միջոցով թուրքերին թուրքերի մասին պատմելու շատ բան կա: 2005 թվականին հայերի մասին մի գիրք գրեցի, ի դեպ, այդ գիրքը 4 տարվա աշխատանքիս արդյունքն էր, սակայն չգտնվեց հրատարակչություն, որը կհրատարակեր այն, և ես ստիպված եղա սեփական հրատարակչությունս հիմնել: Հիմնեցի և «Թուրքիայում 100 տարի առաջ հայերը» վերնագրով գիրքս տպագրեցի:

- Այդ գիրքը պարունակում է Ցեղասպանությունից առաջ Օսմանյան կայսրությունում ապրող հայերի կյանքի մասին փոստային բացիկներ: Ինչպե՞ս գտաք այդ բացիկները:

- Ի սկզբանե, գիրքը նվիրված էր լինելու Առաջին համաշխարհային պատերազմից կամ էլ Ցեղասպանությունից առաջ Օսմանյան կայսրությունում ապրած հայերի կյանքին, կենցաղին: Օրինակ, թե որ շրջաններն են եղել հայերով բնակեցված, որ  թաղամասերն են եղել հայկական,  երկրի սոցիալ-տնտեսական կյանքում նրանք ինչ դեր են ունեցել: Այս ամբողջ տեղեկությունը ցանկացա հարստացնել նկարներով: Այդ ժամանակ էլ իմացա Օրլանդո Կարլո Կալումենոյի բացիկների հավաքածուի մասին: Նրա թույլտվությամբ օգտագործեցի բացիկները:  Ոչ ոք չէր սպասում, որ նման նյութ դուրս կգա բացիկներից: Քանի որ արդյունքում ստացվեց բավականին բազմաբովանդակ և միևնույն ժամանակ թանկ գիրք և ոչ բոլորը կարող էին իրենց թույլ տալ գնել այն, որոշեցի համանուն ցուցահանդեսը կազմակերպել և ցուցադրել բացիկները

- Եթե բացիկները դիտենք՝ որպես պատմության վկաներ, մինչ Ցեղասպանությունը հայերի ապրելակերպի մասին ի՞նչ են պատմում դրանք:

-Ոչ միայն բացիկները, այլ առհասարակ, եթե նայենք արածս հետազոտությանը, կարող ենք ասել, որ հայերը եղել են Օսմանյան հասարակության մշակութային և սոցիալական կյանքում ամենաառաջադեմ հատվածներից մեկը: Հայերը ապրել են երկրի ամեն մի կողմում: Բացիկներում նույնիսկ հայկական գրությամբ ցուցանակներ կարելի է տեսնել:

- Այսինքն՝ բնաջնջելով հայ բնակչությանը՝ Թուրքիան մշակութային տեսակետից էլ մեծ վնաս կրեց:

- Կարելի է ասել՝ և՛ տնտեսական, և՛ մշակութային տեսակետից երկրում փլուզում եղավ: Հանրապետության տարիներին կայսրության արևելյան շրջանները ավելի վատ վիճակում էին քան Օսմանյան ժամանակաշրջանում: Այսինքն դա նաև հարվածեց թուրք ժողովրդին: Բնականաբար հայերի ու թուրքերի ապրած ցավերը համերմատել չի կարելի, սակայն որպես ժողովուրդ, եթե նայենք, մենք էլ դրանից շատ վնաս կրեցինք: Ի վերջո, երկրում հաստատվեց վատ ղեկավարության «ավանդույթ»: Ղեկավարություն, որը մարդկանց սպանում է և պատասխանատվություն չի կրում դրա համար: Այս ավանդույթին պետությունը հետագայում էլ շարունակեց հավատարիմ մնալ, նույնիսկ մինչև այսօր: Սա պետական սովորույթի է վերածվել:

- Ցեղասպանությունը ճանաչող մի շարք թուրքեր «ցեղասպանություն» բառը խուսափում են արտասանել: Ինչո՞ւ:

- Ինքս էլ չափազանց շատ չեմ կիրառում, քանի որ այդ բառը միանգամից «կողպում է» քննարկումը: Հատկապես, եթե այդ քննարկումը թուրքերի հետ է: Մարդկանց այս բառի միջոցով ոչ մի բան չես կարողանում ասել, քեզ պարզապես չեն լսի:

- Իսկ ինչո՞ւ է «կողպում»: Ինչի՞ց են վախենում մարդիկ: Իրավական պատասխանատվությունի՞ց:

- Մարդիկ վախենում են, որ իրենց կմեղադրեն: Գիտեք, իմ  նպատակն է Թուրքիայում ապրող մարդկանց համոզել, որ մի ամբողջ ժողովուրդ կոտորելը վատ բան է: Իմ դատը դա է:

Նրանք կոտորածի փաստը նույնիսկ չեն ընդունում: Պետությունը  նրանց նախ ասում է «նման ժողովուրդ չի եղել», հետո էլ ՝ թե «իրենք են մեզ սպանել»: Եվ մի հսկայական պետության քաղաքականության դեմ մի հոգու պատմածը ի՞նչ ուժ կարող է ունենալ: Ինչքան ուզում ես իրականություն պատմիր:

- Ինչքանո՞վ եք ազատ Ձեր  նմանատիպ նախաձեռնություններում:

- Որևէ լուրջ սպառնալիք չեմ ստացել: Ուղղակիորեն իմ դեմ որևէ բան չի եղել, բայց, օրինակ, մի քաղաքում ցուցահանդես պետք է բացեի, կազմակերպիչ կողմին սպառնացել էին, և թույլ չտվեցին, որ ցուցահանդեսը բացվի:

- Հայոց ցեղապսանության 100-ամյակին ընդառաջ՝ որևէ գիրք, ցուցահանդես նախապատրաստո՞ւմ եք:

- Ինձ համար մինչև 2015 թվականը բոլոր տարիները 2015-ի չափ կարևոր են եղել: 100-ամյակին համար առանձնահատուկ նախաձեռնությամբ հանդես եկողները մինչ այդ ոչ մի բան չանողներն են: Ես 10 տարի է այդ գործը անում եմ, 2015 թ.-ին էլ նույնը կանեմ, 2016 թ.-ին, 2017 թ.-ին էլ:

- Միաժամանակ նայելով պետական քաղաքականությանն ու Ձեր ցուցահանդեսների այցելուներին՝ ի՞ նչ կարող եք ասել, առերեսումը ե՞րբ կլինի:

- Ես կարծում եմ, որ առարեսումն արդեն իսկ լինում է. առնվազն մարդկանց ուղեղներում լինում է:

Նախագիծը պատրաստվել է ՀՀ Կառավարության աշխատակազմի տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնի աջակցությամբ: