Անավարտ Պատերազմ. Հովսեփ Հակոբյան. Ես պատերազմից հետ չեկա

Շուշիի ազատագրման օրվան ընդառաջ Aysor.am-ը սկսում է հրապարակումների նոր շարք, որն անվանել ենք «Անավարտ պատերազմ»: Մարդիկ, որ գրել են Հայաստանի Հանրապետության նորօրյա պատմության ամենակարևոր էջերը, կխոսեն առանց միջամտության: Պատմություններ պատերազմի, ընկերության, սիրո ու երկրի մասին: Մեր առաջին հերոսը Մոնթե Մելքոնյանի ջոկատի մարտիկ, Շուշիի ազատագրման գործողության մասնակից Հովսեփ Հակոբյանն է:

Հաշվարկը պատերազմի ժամանակ տարբեր էր. Մարդիկ կային, որ եկել էին պատերազմ երևալու, կայանալու... հետո` քաղաքական կարիերա անելու: Մեզ համար մի հաշվարկ կար` մի սմ ավելացնել մեր հայրենիքին: Այդքանով մեր հաշվարկը սահմանափակվում էր:

Տղերքը. Տղերքի մեծ մասն այսօր չկա: Մի մասը պատրեազմի դաշտում մնաց, մի մասին` վերջին տարիներին կորցրինք... մի մասն էլ գնաց Հայաստանից:

Պատերազմը... Պատերազմը նպատակների ցուցիչ է: Ով պատերազմ է գնում կռվելու նպատակով, կորցնում է ամեն ինչ: Ում նպատակն այլ է, պատերազմից շահած է դուրս գալիս:

Պատերազմից հետո... Պատերազմից հետ չեն գալիս, որպես կանոն: Անգամ նրանք, ովքեր չեն զոհվում: Ես էլ հետ չեմ եկել: Երբեմն մտածում եմ` սա ուրիշ մոլորակ է:

Քաղաքը. Երբ մենք պատերազմ գնացինք, ամենավատ օրերն էին` համարյա սով: Ո'չ լույս կար, ո'չ գազ, ո'չ ուտելու բան: Բայց մարդիկ կային: Մարդիկ` բարի, սիրառատ, լավ մարդիկ... ու քաղաքը կար, որ դեմք ուներ: Այսօր քաղաքը օլիգարխի է նմանվել, որ հագնում է թանկ, բայց՝ անճաշակ հագուստ:

Ժայռը. Երբեմն հարցնում են` Շուշի ինչպե՞ս եք բարձրացել: Այսինքն` ժայռը: Պարաններով, տեխնիկայով... Ինչ պարա՞ն: Եղունգներով ենք բարձրացել: Բարձրացել ենք, որովհետև պետք էր: Այսօր, եթե ասեն` նորից պիտի բարձրանաս` պարանով, անվտանգ, երևի ճանապարհի կեսից կհրաժարվեմ, բայց երբ պատերազմը սկսի, ու կարիքը լինի, նորից կբարձրանամ, ու նորից` եղունգներս քարերի մեջ խրելով:

Համազգեստս պատրաստ սպասում է իր օրվան, իսկ այդ օրը հաստատ գալու է: Չգիտեմ` երբ, բայց որ մեր պատերազմն այսքանով չի ավարտվել, ինձ համար հստակ է: Ու քանի դեռ կարող եմ ոտքի վրա կանգնել, առաջին գծում եմ լինելու:

Խաղաղություն չի եղել ու չի լինելու: Հակառակորդը միշտ ուզելու է, մենք` երբեք չենք տալու: Ոչ մի թիզ: Ու եթե կլինի մեկը, ով պատրաստ է հող տալ, թող նրա սերունդները սարսափեն մեր դատաստանից:

Մեր հաղթանակը կիսատ թողեցին: Ու դա ինձ հանգիստ չի տալիս:

Ամենավատն այն էր, որ մեր քաղաքական գործիչները կռվող տղաների «դուխը» չունեցան: Մենք զենքով հաղթել էինք, իրենք քաղաքականությամբ չկարողացան հաստատել մեր հաղթանակի իրավունքը:

Մոնթեի քարտեզով` մեր սահմանը պետք է Քուռ գետով անցներ:  Դա կլիներ լիակատար հաղթանակը:

Մեր ազգը մի կարևոր հատկություն ունի. Որքան էլ փչանա, այլասերվի, վերանա, կրիտիկական պահերին նորից ազգ է դառնում: Վերջին անգամ ազգ եղել ենք 88-92 թթ-ին: Նույն այս ազգն էր, որ պատրաստ էր սոված մնալ, մերկ մնալ, զրկանքներ տանել, բայց հավատալ այսօրվա հաղթանակին:  Հետո լույսն էլ եղավ, սնունդն էլ, ամեն ինչն էլ... ու մարդիկ սկսեցին ատել իրենց հաղթանակները:

Երջանկությո՞ւն: Չգիտեմ: Երջանկությունը շատ հարաբերական է: Հատկապես պատերազմի ժամանակ: Բայց մարդիկ մի նպատակ ունեին, մի երազանք: Ու քանի դեռ դու գնում ես դեպի երազանքդ, ամեն մի քայլը, ամեն մի գործը այդ ճանապարհին քեզ երջանկացնում է: Երևի, այս, պատերազմի ժամանակ մարդիկ ավելի երջանիկ էին, որովհետև խաղաղության երազանքն ունեին:

Սերը երևի միակ միանշանակ բանն է աշխարհում: Չես կարող սիրել ընտանիքդ, երեխաներիդ, կնոջդ, ընկերներիդ ու չսիրել հայրենիքդ: Սերը կամ կա, կամ` չկա: Սերը լինում է` մեծ, շատ մեծ, անչափելի: Իմ սերն անչափելիներից է:

Ընկերությունը ամենակարևոր բաներից է կյանքում: Այդ առումով ես աշխարհի ամենահարուստ մարդն եմ:

Մահը: Ես այնքան վստահ էի, որ ինձ հետ ոչինչ չի պատահելու: Պատերազմի առաջին իսկ օրվանից: Բոլոր տղերքն էլ պատերազմ այդ մտքով էին գալիս: Նրանցից ոչ մեկը մեռնելու չէր եկել: Նրանք եկել էին պապերի վրեժը լուծելու ու պարզ ճակատով ապրելու:

Միտքը ուժ ունի: Շուշիի գործողությունից առաջ բոլորս սպասում ենք, որ Կոմանդոսը պետք է կապ տա, ասի` «ребята, приезжайте за сигаретами». Դա նշանակում էր` գործողությունը սկսված է: Մուլտոն` Երվանդը, անհամբեր էր, ուզում էր օր առաջ Շուշին ազատագրել:
Մեկ էլ գործողությունից երկու օր առաջ հանկարծ վեր թռավ պառկած տեղից,  նայեց ինձ ու ասեց` «Ես գիտեմ, Շուշիում ինձ կխփեն»: Բարկացա, ասեցի` «դու Շուշի չես գալիս»: Դրանցի հետո ոչ մի անգամ մահից չխոսեց: Միայն գործողության օրը մոտեցավ, ասաց «Ինձ որ խփեն, զենքս մորս կհասցնեք»: Հետո՞... Հետո զենքը մորը հասցրի...

Ռազմավար. Այո, ունեցել եմ. Մի հատ 12 գույնանի գրիչ: Ուղղակի դրանով հեշտ էր քարտեզի վրա աշխատելը: Ընդհանրապես, մեր ցեղում ուրիշի ունեցածի վրա աչք դնելն ընդունված չէր: Հայրս հայտնի իրավաբան էր, Հակոբյանը. Նրա կոլեգաները նույնիսկ ասույթ ունեին, թե Հակոբյանը չի ուտում, մեզ էլ չի թողնում ուտենք: Ուրիշի մեջ նաև հակառակորդն էր մտնում: Ընդհանրապես, ինձ համար ավելի ատելի էին թալանչիները, քան՝ թուրքը:

Սադրիչներին դուրս հարթակից: Սադրիչները մենք էինք. 88-ին: Մենք արդեն գիտեինք Բաքվի ու Սումգայիթի իրադարձությունների մասին, գիտեինք, որ հակառակորդը նենգ է: Մենք գիտեինք, որ պատերազմն անխուսափելի է, ու երբ սկսեցինք խոսել զենք վերցնելու ու սահման գնալու մասին, մեզ սադրիչ կոչեցին: Բայց, ոչինչ: Սկզբից սադրիչ էինք, հետո՝ արդեն գաղափարակիր: Մարդիկ միանում էին մեր ջոկատներին ու պատերազմ գնում:

Այն, ինչին հավատում էր Մոնթեն, անհավանական էր թվում շատերին: Մոնթեն երազող էր: Երբ խոսում էր տարածքներ ազատագրելու մասին, ասում էին` խելագար է, մենք մի կտոր հող չենք կարողանում պահել, նա նորերն ազատագրելու մասին է խոսում: Դա էր Մոնթեի մեծությունը` երազել, պատկերացնել ու գործել` հանուն այդ երազանքի:

Առաջին անգամ, երբ ճակատից տուն եկա, մի քանի օր պետք է մնայի տանը, հետո նորից հետ գնայի, մայրս ասեց` մի գնա: Ասեցի` մի բառ էլ ասես, հենց այսօր կգնամ: Չհավատաց: Նույն օրն արագ հավաքվեցի ու հետ գնացի ճակատ: Դրանից հետո մնալու մասին չի խոսվել:

Սա այն երկիրը չէ, որի համար մենք կռվել ենք: Մենք մտածում էինք, որ բոլոր դժվարություններով հանդերձ, կարգին երկիր պիտի սարքեինք: Չսարքվեց:

Ամենադժվարը Մոնթեի մահն էր: Իհարկե, ընկերների կորուստ շատ եմ ունեցել, բայց Մոնթեինն ամենադժվարն էր: Գիտեի, որ անդառնալի է, անտանելի մեծ, բայց դրանից հետո ոչ մի վայրկյան չեմ մտածել, որ հաղթանակի ընթացքը փոխվեց դրանով: Մոնթեի կորստով վրեժս ավելի մեծացավ: Եթե մինչև այդ մտածում էի, որ ես այսքան հող պիտի հետ բերեմ, ամեն կորցրած ընկերոջ հետ մտածում էի` տասնապատկվեց այդ չափը:

Առաջին զգացողությունը, որ ունեցա Շուշին ազատագրելուց հետո, ամերիկյան ֆիլմերի նման էր, որ ասում են ''YES!!!'' Որովհետև Շուշին երազանք էր մեզ համար: Երազանք էր, որ ազատագրվի օր առաջ, ու մենք լինենք ազատագրողների մեջ: Հետո, իհարկե, ուրիշ զգացողություններ եկան: Նախ` կատաղություն, որ զինվորները հաղթանակից ոգևորված կրակում էին օդ: Ուզում էի գնալ, ձեռքները քաշել, ասել` «դուք գիտե՞ք` էդ մի փամփուշտն ինչ կարևոր է, ինչ թանկ է սահմանի վրա»: Մտածում էի` մարդկանց թվում է` պատերազմը վերջացավ. Չեն հասկանում, որ այդ փամփուշտը դեռ պետք է լինելու:

Շուշիի ազատագրման ժամանակ վիրավորվել էի: Տեղափոխեցին Երևան, հոսպիտալ: Մի շաբաթ հետո տղաների մասին վատ երազ տեսա: Ասեցի` ես պետք է հետ գնամ: Կարերս քանդել տվեցի ու հետ գնացի: Ազատագրումից 10 օր էր անցել: Հասա Շուշի` «դեռ ազատագրում  էին», բայց այս անգամ մարդիկ, ովքեր դա անում էին տեսախցիկների առջև:

Ափսոսում եմ միայն կիսատ մնացած հաղթանակի համար: Ուրիշ ոչ մի բանի: Այդ տարիները կորած չեն ինձ համար: Եթե չլիներ ընկերներիս կորուստը, բացարձակ երջանկության տարիներ էին, երբ նպատակ ու երազանք ունեինք, երբ մենք մեզ մարդ էինք համարում:

Կռված տղերքից ոչ մեկը մի վայրկյան չի մտածի` նորից ռազմաճակատ գնալուց առաջ: Անկախ հիասթափության չափից, անկախ երկրից նեղացած լինելուց: Դա արդեն երկրորդական է: Հիմա էլ սահմանային լարված իրավիճակներում զանգում են արտասահմանից, թե` «պե՞տք ենք, գա՞նք»:

Ես չգիտեմ, թե երբ կվերսկսի պատերազմը, բայց գիտեմ` մի օր լինելու է: Միակ հույսս այն է, որ պատերազմը մեր սերնդով սկսել է, մեզանով էլ ավարտվի:

Վախենում եմ, որ պատերազմը վերսկսի, տղաներս հանկարծ կողքիս կանգնեն: Վախենում եմ, որովհետև գիտեմ` կկանգնեն, հետ պահել չի լինի, ինչպես ինձ չկարողացան հետ պահել: Վախենում եմ կորստից: