Թալիշը. Տղամարդիկ

ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի սահմանամերձ Թալիշ գյուղը 2016թ. ապրիլյան պատերազմի ժամանակ ամենից շատ տուժած բնակավայրերից է: Ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերն ու դրան հաջորդած օրերին բնակավայրը ենթարկվել է ադրբեջանական բանակի հրետակոծության, հակառակորդի ստորաբաժանումներին հաջողվել է մի քանի ժամով մտնել գյուղ` կատարելով քաղաքացիական բնակչության սպանություններ, ավերել ու թալանել տներ:

2016թ. ապրիլից հետո թալիշեցիները ստիպված են եղել լքել գյուղը: Այսօր տեղում մշտապես բնակվում է 16 տղամարդ: Գյուղում կատարվում են վերականգնողական աշխատանքներ, ստեղծվում են անվտանգության երաշխիքներ` գյուղի բնակչության վերադարձի համար: 

Մարտիրոսը

Մարտիրոսը Թալիշ եկած ու գյուղում իրարանցում առաջացրած լրագրողների խմբից մի քիչ այնկողմ կանգնած հետևում է տեղի ունեցողին: Ուսին «Կալաշնիկովի» ինքնաձիգ է, հագին՝ ոչ բանակային «կամուֆլյաժ»: Տղամարդու կեցվածքի մեջ տանտիրոջ վստահություն կա:

Մարտիրոսը

- Ո՞ր կողմ գնամ, որ Թալիշի բնակիչներին գտնեմ, - հարցնում եմ:
- Արի, գտել ես, - ասում է Մարտիրոսը:

Քայլում ենք գյուղի կենտրոնական՝ անվտանգ համարվող փողոցով:

Մարտիրոս Վարդանյանը 38 տարեկան է՝ այսօր Թալիշում բնակվող 16 տղամարդկանցից մեկը:

Առաջին րոպեներին միացրած ձայնագրիչը արձանագրում է միայն մեր քայլերը հողի ճանապարհին ու հեռվից եկող, գյուղի համար անսովոր դարձած մարդկանց մեծ խմբի բզզոցային ձայնը: Չգիտեմ` ինչպես սկսել խոսակցությունը. ապրիլից հարցնել չեմ սիրում:

«Այ է՜ն կռիշը քանդված տունը տեսնու՞մ ես», - լռությունն ընդհատում է Մարտիրոսը, - «Ապրիլի ժամանակ՝ գիշերը, հենց էդ տուն էի տարել ընտանիքիս՝ համեմատաբար ապահով տեղ էր»:

Մարտիրոսը կին ու երկու տղա ունի: Մեծը 14 տարեկան է, փոքրը՝ 7:

«Ղարաբաղի առաջին կռվի ժամանակ ես էի 12 տարեկան, էս անգամ էլ տղես էր մի էդքան», - ասում է թալիշեցին, - «Հիմա Երևանում են՝ աներոջս տանը»:

Գյուղում ամեն ընտանիք իր ապրիլյան պատմությունն ունի, գյուղից հեռանալու իր ժամը, ապաստանած իր նկուղը կամ համեմատաբար ապահով տունը, տեղի ունեցողի մասին իր առաջին տպավորությունները.

«Ես չէի պատկերացնում, որ նման բան կլինի, որ հակառակորդը գյուղ կմտնի: Գիշերվա երեքի կրակոցներից երբ արթնացանք, մտածեցինք ապահով տեղ տանենք, հեսա կրակոցը կկտրվի, բայց քանի լուսացավ, կրակոցները շատացան ու պարզ էր դառնում՝ ինչ է կատարվում: Իմ ընտանիքին գյուղից հանեցի ապրիլի 2-ի առավոտյան` ժամը 9-ին: Եղբայրս տարավ: Ես հետ եկա, որ մյուսներին էլ հանենք: Հետո Խալափյաններին սպանված գտանք… իրանց տղեն՝ Գագիկը, ընկերս ա, միասին գնացինք իրանց տուն...», - հիշում է Մարտիրոսը:

Ճանապարհից դուրս ենք գալիս: Թալիշեցին բացում է գյուղի տներից մեկի դուռը: Իջնում ենք մի քանի աստիճան, անցնում դատարկ սենյակներից մեկով:

«Արի տես, գյուղում մնացողներով ինչով ենք զբաղվում»: Լուսավոր, դատարկ սենյակում մեզ ընդառաջ է գալիս մի տղամարդ:

- Բարև ձեզ, ես լրագրող եմ, - ասում եմ:
- Բարև, ես էլ՝ մեղվաբույծ, - պատասխանում է նավաստու շապիկով ու զինվորական տաբատով տղամարդը:

Մարտիրոսը պատմում է, որ գյուղ վերադառնալուց հետո 16 տղամարդկանցով ցանկություն են հայտնել մասնակցել Թալիշի պաշտպանությանը, դրանով է պայմանավորված բոլորի մոտ եղած զենքը:

«Մեզնից մի քանիսը դիրքերում է հիմա, մի մասը` գյուղում: Հետո փոխվում ենք», - ասում է:

«Իսկ քանի գյուղում ենք, փորձում ենք գյուղատնտեսական մի բան անել: Ղեկավարությունը մեղվի փեթակներ է տրամադրել, ճագարներ, սագեր, հավեր: Այնպես որ` ամեն ինչ էլ անում ենք», - պատմում է նա:

Սենյակի բաց դռներից շագանակագույն, որսորդական շունն ուշադրությամբ հետևում է իրադարձություններին:

«Եկեք գնանք ճագարներին էլ նայենք», - ասում է Մարտիրոսը:
«Լայմա′, արի», - ձայն է տալիս շանն ու դուրս գալով՝ կորում նռան ու թթի ծառերի արանքում:

Համլետը

«Անունս Համլետ է, անգլերեն` Гамлет», - շեքսպիրյան տոնայնությամբ ասում է մեղվաբույծ ներկայացած տղամարդը, երբ նկատում է, որ ուշադրությամբ հետևում եմ իրեն ճագարների վանդակի մոտ:

«Լայմա՛, էդ ճագարներից էն կողմ գնա», - սաստում է շանը:

Համլետը

- Շան անունը Լայմա՞ է, - զարմացած հարցնում եմ:
- Հա, լավ աղջիկ ա, - պատասխանում է Համլետը:
- Ո՞վ, - շարունակում եմ զարմանալ:
- Դե Լայմա Վայկուլեն էլի, իրա պատվին էլ մեր Լայմայի անունն ենք դրել, - ծիծաղում է:

«Բժիշկը գա, գնանք իմ տուն», - ասում է Մարտիրոսը:

Բժիշկը Հայկ Հովսեփյանն է` ծնունդով Ասկերանի շրջանից: Թալիշում է ապրիլյան պատերազմից հետո:

«Պաշտպանությանը մասնակցող թալիշեցի տղամարդկանց համար բուժակ էր պետք, ես էլ եկա», - ասում է Հայկը:

Մտածում է առաջիկայում կրթությունը Երևանում շարունակել, վիրաբույժ կամ «տրավմատոլոգ» դառնալ, իսկ մինչ այդ օգնում է թալիշեցի տղամարդկանց ճնշման տատանումների, ջերմության բարձրացման դեպքում:

«Դեռ ծանր վիրավորումներ չենք ունեցել», - բարեբախտաբար-ի տոնայնությամբ ասում է Հայկը:

Հարցնում ենք` «հետ կգա՞ս Թալիշ», ասում է` «հա, եթե կարիքս լինի»:

Հայկը

Հայկի մեքենան փոքրիկ «07» է: Փոքրիկ ասվածը հարաբերական է` հաշվի առնելով որ դրանում տեղավորվում ենք ես, երկու գործընկերներս` օպերատորի հետ, ամբողջ տեխնիկան, իսկ դիմացը` մեկ նստարանի վրա` Համլետն ու Մարտիրոսը:

- Ո՞նց, բա Լայման չի՞ գալիս: Տենց ո՞նց կլինի: Լայմա` թռի, - ասում է Համլետն ու մեքենայի դիմացի նստարանին տեղավորում նաև շանը:

Գյուղի դիտարկվող թաղամասերով անցնող գերլցված մեքենայի մեջ կա 7 մարդ, մի շուն, 3 «Կալաշնիկով» ու անբացատրելի խաղաղություն:

- Հիմա ես չհասկացա` դուք սովորու՞մ եք, - դեպի ինձ ու գործընկերներիս է պտտվում Համլետը:
- Չէ, լրագրող ենք, - պատասխանում եմ:
- Ինչի՞ չէ, բա լրագրողն էլ ա էլի սովորում, - ժպտում է թալիշեցին:

Ճանապարհի կեսին մեքենան կտրուկ կանգնում է: Դիմացից դուրս է վազում Մարտիրոսն ու լիցքավորում զենքը, հնչում է մի քանի կրակոց, շունը ոռնում է, բարձրանում է փոշի: Սահմանին շատ մոտ այս տեսարանը քաղաքից եկածներիս համար առաջնային այլ տպավորություն է թողնում, քանի դեռ Մարտիրոսը ոտքով չի հրում մոտ մեկ մետր երկարությամբ սողունին ու ասում.
«Էսօրվա մեջ երկրորդը»:

Մարտիրոսի տունը տղամարդավարի կոկիկ է: Հպարտությամբ ցույց է տալիս տնամերձ այգին: Դարպասին` ապրիլի «տնամերձ» արկերի հետքերը:

Համլետն այդ ընթացքում ջուր է խմում երկաթե բաժակով, նստում ընկերոջ տան աստիճաններին ու վառում ծխախոտը:

- Կխոսե՞ք ինձ հետ, - տեղավորվելով աստիճաններին՝ հարցնում եմ:

- Համ ի՞նչ պատմեմ: Ես թալիշեցի եմ, բայց իմ տատս` մորս մերը, ուկրաինկա ա եղել: Պապս, որ գնացել ա կռիվ, հետը բերել ա Շահումյան հարս, - ասում է Համլետը` շարունակելով. «Ես համարյա 24 տարի Ռուսաստանում ապրեցի: Երկու տարի կլինի, ինչ եկել եմ: Պսակվեցի մեր գյուղացի աղջկա հետ, իհարկե, հետս Ռուսաստան էի տարել: Երկու աղջիկ ունեմ: Մեծս` 5 տարեկան է, փոքրն էլ 4 կլինի սեպտեմբերի 16-ին: Ապրիլին էլ ստեղ եմ եղել, տեսել եմ` ինչ մնացածը: Ի՞նչ կա պատմելու, խաղաղություն լինի՝ մեր տները գանք»:

 - Բա էդ պատերազմն ի՞նչ ա, ո՞նց ա սկսվում, որ ասում եք խաղաղություն, - հարցնում եմ:

- Եսիմ, էդ «սրազու» ա սկսում: Գիշերվա կես սկսեցին խփելը: Երկրորդ անգամ, որ խփեց, արդեն բատալյոնի վրա էր ու լույսերն անջատվեցին: Հաջորդ խփածից բոլոր պատուհանները թափվեցին: Ընտանիքիս բարձրացրեցի գյուղի ապահով տներից մեկը: Առավոտը 6-ի կողմերն էր, մի զինվոր դուրս եկավ դեմս, վիրավոր էր, ասեց` «հոպար, վիրավոր եմ, ո՞րտեղ գնամ»: Անուն, բան էլ չեմ հարցրել, էդ պահին ի՞նչ անուն: Ասեցի սենց գնա` գյուղամեջ: Գյուղի վերևում «պոլնիյ խոդ» կռիվ էր գնում: Հասկացանք, որ երեխեքին գյուղից հանել ա պետք: Էդ գործով էինք, մի զինվոր էլ եկավ, էլի վիրավոր էր տղեն... Մեր գյուղի աղբյուրի մոտ մի «Կամազ» կար, նստացրի կնոջս ու երեխեքիս մեջն ու ճամփու դրի, չգիտեմ՝ ուր, էնքան որ` ստեղից հեռու: Կինս հեռախոսը կորցրել էր, չէի էլ կարում իմանամ` ուր գնացին: Հետո վերջնական մնացին Չարենցավանում, հիմա էլ` Ալաշանում են: «Սրազու»-ն էդ ա, կռիվը տենց ա սկսում, - ասում է Համլետը:

- Մենք հետ եկանք գյուղ, ուզում էինք զենք վերցնենք (ասում է` բարձրացնելով ծնկներին դրած ինքնաձիգը), բայց էդ պահին տեղն ու ժամանակը չէր: Մեր «սպեցնազից» հինգ տղա պատահեցինք, մի քանի րոպե ընդամենը, էդ կռվի կողմն էին գնում: Էդ հինգի դեմքը չի մոռացվում... Մեր մնալն էլ անիմաստ էր, դուրս եկանք ու հետ եկանք ապրիլի 5-ին, երբ զինադադարը տվեցին, - լռում է:

- Առաջին անգամ, որ դատարկ գյուղը մտա, չգիտեմ, ոնց որ «մազգիս» լրիվ անջատվել էր: Մի ձևի ես դառնում, որ գյուղը տենց տեսնում ես: Մի ձևի լավը չէր գյուղը, «ստռաշնիյ», չգիտեմ ոնց ասեմ... Եկանք, միանգամից բարձրացանք դիրքերի կողմ, մտա տուն «դակումենտներ» վերցրի ու գնացինք: Վերջնական` ապրելու համար, մի քանի տղամարդով հետ եկանք ոնց որ մայիսին: Սկզբում 5-6 էինք, հիմա` 16:

- Հիմա գյուղը ո՞նցն ա, - հարցնում եմ:

- Լավն ա, հիմա արդեն լավն ա, - տղամարդու ժպիտը հոսում է դեմքի կնճիռներով:

- Մի երկու, երեք անգամ, որ եկել եմ արդեն սկսել եմ սովորել: Չեմ վախում է, ուղղակի մի ձևի զգացում ա, ոչ թե օտարության, ուղղակի ոնց որ լրիվ ուրիշ մարդ լինես: Ա մի անգամ խմած մենակ եկա, գնացի Հոռեկ, մեր Հոռեկավանքը` է~ն վերևը: Գիշեր էր, կրակու~մ էին, բան էին անում, վեջս էլ չէր, քայլում էի: Թողեց էդ զգացումը:

- Խաղաղություն կա՞ գյուղում, - հարցնում եմ:

- Դե մեկ-մեկ խփում են էլի, - ասում է Համլետն ու հասկանալով, որ նկատի չունեմ սահմանային օպերատիվ իրավիճակը, շարունակում. Հիմա խաղաղ ա, բա ի՞նչ: Էնա տներ են սարքում, «դոմ կուլտուրա» են սարքում, գյուղապետարան…

- Հե՞տ ա գալիս հին գյուղը: 

- Դե հլա որ չէ: Գյուղում կնիկն ա պակասում: Կնիկ արմատ լինի, արդեն կիմանաս գյուղ ա, տուն ա, խանութ ա: Իմ ընտանիքս բերեմ գյուղ, իմ երեխեքիս: Կարոտում եմ, բայց զանգում եմ ձեներները լսում...  Խաղաղությունն էլ գիտես ո՞րն ա: էն որ միանգամից կռիվ լինի, պրծնի: Կռիվ անենք` կա՛մ «տուդա», կա՛մ «սյուդա»:

- Բա «տուդա» կլինի՞, թե՞ «սյուդա», - հարցնում եմ: 

- «Տուդա» կլինի` բա ի՞նչ: «Սյուդա» չի կարա լինի, «места им здесь нет», - ասում է Համլետն ու դեն նետում ծխած գլանակը: