«Երբ պատերազմից հետո առաջին անգամ գյուղ գնացի՝ մանկությանս հրաշքից ոչինչ չէր մնացել». Պարուհի Մարինա Մարտիրոսյանը վերհիշում է Արցախյան պատերազմի օրերը

Մայիսի 9-ը հայկական աշխարհը նշում է որպես Եռատոն՝ հաղթանակ Հայրենական մեծ պատերազմում, Շուշիի ազատագրման օր և Արցախի Պաշտպանության բանակի կազմավորում: Վերջին տարիներին Մոսկվայում բնակվող պարուհի Մարինա Մարտիրոսյանի համար տոնն առավել շոշափելի է, քանի որ հերոսամարտերի Արցախյան շրջանին անձամբ է առընչվել. պատերազմի առաջին իսկ օրիցդ պարուհու հայրը մարտադաշտում էր:

Aysor.am-ը թեմայի շուրջ հարցազրույց է ներկայացնում Մարինա Մարտիրոսյանի հետ:

- Մարինա, գիտեմ, որ Ձեր արմատները ձգվում են դեպի Արցախ…

- Այո՛, չնայած ես Երևանում եմ ծնվել, սակայն մայրս Ղարաբաղից է, Մարտակերտի շրջանից՝ Մատաղիսից: Դա հենց այն շրջանն է, որն ամենամեծ հարվածն էր կրել: Մանկությանս յուրաքանչյուր ամառ այնտեղ է անցել, հրաշք էր ուղղակի: Բայց 90-ականների պատերազմը սև մոխրով պատեց այդ հրաշքը (մտածում է): Այնքա՜ն բան կա հիշելու և պատմելու… Իսկապես, Ղարաբաղի հետ ինձ շատ բան է կապում՝ արյան կանչը, մանկությանս հիշողությունները, նաև՝ պատերազմի հետ կապված հիշողություններ ունեմ,  հայրս առաջին իսկ օրվանից արցախյան ազատագրական պայքարի մեջ էր:

- Ձեր հայրը Հայոց բանակի սպա, գնդապետ Աշոտ Մարտիրոսյանն է: Ինչպե՞ս ընդունվեց ընտանիքի կողմից նրա՝ պատերազմ մեկնելը:

- Առանց որևէ քննարկման: Ճիշտ է, այն ժամանակ ես փոքր էի, բայց որոշ բաներ լավ հասկանում էի: Հասկանում էի, որ դա պետք է ու դա է ճիշտը, յուրաքանչյուրիս պարտքն է: Մեր ընտանիքում հասնելը, մարդկանց օգնելը նորմալ ու սովորական երևույթ է եղել: Մայրս էլ՝ Նաիրա Եդիգարյանը, Հայոց բանակի ստեղծման առաջին իսկ օրվանից՝ 17 տարի, ծառայել է հանուն հայրենիքի: Նա եղել է Մոտոհրաձգային գնդի գաղտնի մասի պետ:

- Զինվորականների ընտանիքում մեծանալով՝ ցանկություն չի՞ առաջացել, որ դուք էլ շարունակեք նրանց ճանապարհը:

- Երբ դեռ 9-րդ դասարանում էի սովորում, ուզում էի դառնալ զինվորական, հատկապես՝ հետախույզ: Հայրս շատ լավ հետախույզ ընկեր ուներ, ուզում էի նրա նման դառնալ, ի վերջո՝ ծնողներիս գործը կշարունակեի: Բայց ճակատագիրն ինձ համար այլ ուղի էր պատրաստել։ 

- Կարծում եմ՝ 90-ականների մասին հայրիկից բավական հետաքրքիր ու հիշարժան պատմություններ լսած կլինեք:

- Պատմությունները շատ-շատ են, բայց կառանձնացնեմ դրանցից 1-2-ը։ Երբ լսեցինք, որ թշնամին արդեն հասել է Մատաղիսի մատույցներին, առավել քան իրար խառնվեցինք: Տատիկս և մայրիկիս տատը, նաև՝ շատ այլ ազգականներ, այնտեղ էին: Մայրիկիս ապրումներն աննկարագրելի էին: Հիշում եմ, ոչ մի տեղեկություն չունեինք ո՛չ տատիկից, ո՛չ էլ հայրիկիցս: Կապի միջոց գրեթե չկար, իսկ անորոշությունն ահավոր երևույթ է: Ու մեկ էլ 92թ.-ի գարնանային մի երեկո դուռը թակեցին: Հայրս էր՝ տատիկիս հետ: Նրանց հետ էին նաև մի քանի կանայք ու երեխաներ, որոնց հորս ջոկատը անտառներում էր գտել: Ցավոք, մեծ տատիկս (մայրիկի տատը), ով այն ժամանակ արդեն 92 տարեկան էր, չկար, նրանց հետ չէր: Տատիկս ամեն անգամ պատմում ու հոգոց հանելով ասում էր. «Ա՜խ մամա, հիմա ես որտե՞ղ քո շիրիմին այցի գամ»։

- Ճանապարհի՞ն էր մահացել:

- Այո՛: Նորա տատիկիս խոսքերով՝ մեծ տատս դեռ գյուղում, իր տանը իրեն ասել է՝ ինձ թող, դու փախիր, ինձ հետ չես փրկվի, ես բեռ եմ: Բայց տատիկս նրան չի լսել, մի կերպ դուրս են եկել գյուղից ու փախել: Բայց չի կարողացել, ճանապարհին մահացել է, ու փախեփախի ժամանակ անտառում թաղել են: Հիմա մեծ տատիկս այդ անտառի ինչ-որ ընկուզենու տակ հանգչում է: Բայց, ցավոք, տեղն այլևս չենք գտնի, քանի որ մայրիկիս մայրն էլ այլևս մեզ հետ չէ: Միակ սփոփող բանն այն է, որ հողը ազատագրվեց դեռևս 1993 թվականին, մերն է։

- Կա՞ն պատմություններ, որոնց մասին իմացել եք շատ տարիներ անց:

- Այո՛, մի պատմություն կա, որի մասին մայրս ինձ շատ ավելի ուշ է պատմել։ Երբ հայրս հերթական անգամ սահմանում է եղել, իսկ մայրս՝ աշխատավայրում, գնդում գտնվող հորս մարտական ընկերները հերթով մտել են մայրիկիս մոտ, հետը խոսել, իր ու իմ որպիսությունը հարցրել: Հետո էլ իրենց մեջ ուժ են հավաքել ու ասել. «Տիկի՛ն Եդիգարյան, Աշոտն իր գումարտակով շրջափակման մեջ է ընկել, արդեն 9 ժամ է՝ դուրս չեն գալիս կապի: Հավանականությունը շատ քիչ է, որ ողջ են»… Բայց մայրս ասել է, որ չի հավատում հորս զոհվելուն ու ասել է՝ «Աշոտը խելացի հրամանատար է ու դուրս կգա, նրանք ողջ են»: Մայրս շատ ուժեղ կին է, այդ օրն ինձ ոչինչ չի ասել, ես էլ, բնականաբար, ոչինչ չեմ կասկածել (արտասվում է)… Փառք Աստծո, մեկ օր հետո հայրս կապի մեջ է մտնում ու հաղորդում, որ դուրս են եկել շրջափակումից:

- Հետո պատմե՞լ է, թե ինչպես են կարողացել փրկվել:

- ՉԷ՛, ռազմական գաղտնիք էր, մանրամասներին ծանոթ չեմ: Ընդհանրապս, ես շատ հետաքրքրասեր եմ եղել, ինձ շատ բաներ են հետաքրքրել, բայց ծնողներս չէին պատմում: Միշտ նեղանում էի, ասում՝ չե՞ք վստահում ինձ, ազնիվ խոսք՝ ոչ-ոքի չեմ ասի (ժպտում է): Բայց նրանք պնդում էին, որ դա իմ իսկ անվտանգության համար է:

- Հրադադարից հետո էլ հաճախ եք եղել Ձեր գյուղում: Ինչպիսի՞ն են հետպատերազմյան հիշողությունները, մինչ պատերազմյան գույները պահպանվե՞լ են:

- Երբ պատերազմից հետո առաջին անգամ մեր գյուղ գնացի, մանկությանս հրաշքից գրեթե ոչինչ չէր մնացել: Ճանապարհները, դաշտերը, լեռներն ու նույնիսկ օդն այնքան տխուր էին՝ սև մոխրով պատված: Թեև, միևնույն ժամանակ հպարտություն կար այդ ամենի մեջ: Չէի կարողանում արցունքներս զսպել, հատկապես, երբ հասա պապիկիս ու տատիկիս տանը։

- Տունը պահպանվո՞ւմ էր:

- Ոչ՛, ոչինչ չէր մնացել, տուն տանող աստիճաններից միայն երկուսն էին կանգուն։ Հենց այդ երկու աստիճաններից էլ շարունակեցի կառուցել ու վերհիշել մանկությանս պատկերները, երբ ամեն ինչ խաղաղ էր ու կոկիկ, երբ կանաչած ու հարդարված էր այգին՝ բազմատեսակ մրգերի ծառերով ու բանջարեղենով: Երբ միշտ համեղ հացի ու հայկական գաթայի հոտ էր գալիս տատիկիս խոհանոցից ու թոնիրից: Երից Մանկանց եկեղեցին հենց մեր գյուղի վերևում՝ լեռների վրա է… Բայց, Փառք Աստծո, հիմա գյուղն էլի վերածնվել ու շնչում է, ու միշտ այդպես կլինի: Մենք անկոտրում ազգ ենք, մեզ հնարավոր չէ ջնջել։