Ինչպե՞ս վերադառնալ առօրյա կյանքին, հաղթահարել կորոնավիրուսով պայմանավորված վախն ու սթրեսը. մանրամասնում է հոգեբանը

«Փսիխոպատիա է սկսվել աշխարհում, մոլորակը դարձել է հոգեբուժարան», - դեռ մեկ ամիս առաջ այսպես արտահայտվեց Բելառուսի նախագահ Ալեքսանդր Լուկաշենկոն աշխարհում ստեղծված իրավիճակի՝ նոր կորոնավիրուսով պայմանավորված պանդեմիայի մասին:

COVID 19-ը, կարելի է ասել, տարեսկզբից ապրելու իր կանոններն է թելադրում աշխարհին: Հայաստանն այդ կանոններին սկսեց ենթարկվել մարտի կեսերից. ինքնամեկուսացան գրեթե բոլորը, չէր աշխատում ոչ մի սրճարան, ռեստորան, շատերի համար մոտակա մթերային խանութը դարձել էր «ժամանցի» ամենահավանական կենտրոնը: Զբոսանքն ամեն օր թույլատրվում էր բնակության վայրից միայն 500 մետր շառավղով, այն էլ՝ առավելագույնը 1 ժամ տևողությամբ: Մի խոսքով՝ «Մնա տանը» կարգախոսը, որը նախկինում շատերի համար պարգևատրման պես էր հնչում, կարծեք թե, «դատավճռի» երանգ ստացավ:

Մայիսի 14-ից Հայաստանում արտակարգ դրության ռեժիմը ևս մեկ ամսով երկարաձգվեց, սակայն սահմանափակումների մեծ մասը չեղարկվեց: Սրճարանները, ռեստորանները, մարզասրահներն ու ժամանցի վայրերը կրկին հյուրընկալ են, սակայն դա չի նշանակում, որ աշխարհին լարվածության մեջ պահող վիրուսը լքել է երկիր մոլորակը: Պարզապես, կյանքը շարունակվում է, ու ինչպես «վերևներում» են ասում՝ ապրել պետք է սովորել նրա հետ համատեղ, նույն հարկի տակ:

Ի՞նչ հոգեբանություն մեզ մոտ ձևավորեց COVID 19-ը, որքանո՞վ ենք պատրաստ ինքնուրույն դիմակայել համաճարակին և ի՞նչ կենսակերպ պետք է որդեգրենք այսուհետ՝ Aysor.am-ը զրույցել է Հոգեբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Արմեն Բեջանյանի հետ:

- Պարոն Բեջանյան, սովորաբար, աշխատանքային 3-4 շաբաթվա արձակուրդից հետո հոգեբանորեն դժվար է լինում վերադառնալ աշխատանքային ռեժիմին, մարդու առօրյան փոփոխությունների է ենթարկվում: Հիմա շուրջ երկու ամիս սահմանափակումներով ապրելուց հետո, որքանո՞վ է հանրությունը պատրաստ վերադառնալ բնականոն կյանքին:

- Որքան մարդը պատրաստված է էքստրեմալ իրավիճակներին, սթրեսակայուն է, այնքան շուտ է ադապտացվում տվյալ իրավիճակին: Ընդհանրապես, այստեղ հիմքում ադապտացիայի խնդիրն է. որքանով մարդը կարողացավ հարմարվել այն նոր իրավիճակին, սահմանափակումներին, որը կորոնավիրուսն է թելադրում, նույն կերպ էլ հակառակ իրավիճակին կհարմարվի: Մեզանից յուրաքանչյուրը պետք է այս իրավիճակից դուրս գալու ճանապարհ գտնի, աստիճանաբար դուրս գա՝ մեկտեղ շարունակելով պահպանել համապատասխան կանոնները, որոնք անհրաժեշտ են անվտանգ լինելու համար:

- Այս ընթացքում մարդկանց մի մասը հնարավորություն ուներ իր աշխատանքը տնից կազմակերպելու, մի մասն էլ, փաստորեն, պարապուրդի էր մատնվել: Հանրության այս երկու խումբն էլ ադապտացիոն շրջանին համաչա՞փ է պատրաստված:

- Գիտեք, այն մարդկանց համար, ովքեր թեև տանն էին, բայց հնարավորություն ունեին իրենց աշխատանքն օնլայն կազմակերպելու, կամ գտնում էին որևէ զբաղմունք (տան, բակի աշխատանքներ)՝ իրենց օրը կազմակերպելու, «պարապ» չթողնելու համար, այդ ադապտացիոն շրջանն առավել հեշտ կլինի: Բայց կան մարդիկ, ովքեր միշտ մտածում են, որ խնդիրը դրսից է ու իրենցից ոչինչ կախված չի: Նրանք, բնականաբար, պետք է մշտապես դժգոհեն, մատը մատին չտան ու մի բան էլ առաջացնեն խնդիրներ: Այս իրավիճակն ամենաբարդը հենց նրանց համար է: Պետք է հասկանալ՝ որքանո՞վ է մարդը վերցնում իր վրա պատասխանատվություն՝ իր իսկ կյանքի որակը բարձրացնելու, իր բարօրության համար: Այն մարդիկ, ովքեր ցանկացած իրավիճակում պատասխանատվությունը վերցնում են իրենց վրա, խնդիրը լուծելու ուղղությամբ քայլեր են ձեռնարկում, բնականաբար, նրանք ավելի պատրաստ են ցանկացած փոփոխությունների: Իսկ ովքեր կողքից են նայում, մտածում են՝ մեղավոր չեմ, այդ խնդիրը դրսից է, բնական է՝ իրենց մոտ միշտ խնդիրներ լինելու են: Նույն իրավիճակն էլ այս կորոնավիրուսի ընթացքում է. եկեք մի փոքր փիլիսոփայորեն նայենք՝ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում այս վիրուսը: Կտեսնենք, որ բնությունն ինքը սկսում է կարգավորել այն, ինչը բնության մեջ արդեն իսկ այնպես չէր: Աշխարհը, որպես օրգանիզմ, արդեն այնքան էր ապականվել, աղտոտվել, որ ինչ-որ եղանակ գտավ ինքնամաքրվելու:

- Ստացվե՞ց ինքնամաքրվել: Չէ՞ որ բնության ինքնամաքրվելու, մեր միջավայրը ստերիլ պահելու համար մենք էլ պետք է կարողանանք փոխել մեր կենցաղավարման բնույթը, այնինչ հիմա էլ ամեն քայլափոխի գետնին օգտագործված դիմակներ են թափված…

- Այո, չէի ասի, թե մենք մեր կենցաղավարությունը շա՜տ ենք փոխել, բայց գոնե բնությունը պարտադրում, սովորեցնում է մեզ հիգիենայի ճիշտ կանոններին հետևել: Անձնական և սոցիալական հիգիենայի կանոնները չափազանց կարևոր են, ուշ թե շուտ պետք է սովորենք, որ չի կարելի ծխախոտի մնացորդը պատուհանից նետել, գետնին թքել և այլն… Հայաստանում մոտ 3 միլիոն մարդ է ապրում, պատկերացնո՞ւմ եք՝ ամեն մեկը մի անպետք բան դուրս շպրտի: Մենք հասել էինք մի աստիճանի, երբ աչքաթող էինք արել կողքինի բարօրությունը. տներում իդեալական մաքրություն էր, բայց դռնից դուրս, շենքի շքամուտքից գարշահոտ էր գալիս: Այդ գարշահոտը ուշ թե շուտ պիտի սեփական բնակարան մտներ, ինչն էլ եղավ: Կարծում եմ՝ բնությունը 100 տարին մեկ մեզ հիշեցնում է, որ սոցիալական որոշ կանոններ կան, որոնք պետք է պարտադիր պահպանենք: Կյանքը մեզ կստիպի սովորել այդ կանոնները պահպանել, հակառակ դեպքում, եթե խնդիրը արմատապես, հիմնովին չենք լուծում, այն պարբերաբար ի հայտ է գալու, ու դրա համար եթե ոչ մենք, ապա սերունդներն են պատասխան տալու:

- Շատերը միայն պարտադրանքի, հրահանգի ժամանակ են ենթարկվում, հակառակ դեպքում՝ պատասխանատվությունը թողնում են միայն դիմացինի վրա: Օրինակ՝ տնից դուրս գալու ժամանակ ձևաթղթերի կիրառումը, դրանց բացակայության ժամանակ՝ տուգանքը, գոնե հոգեբանորեն կաշկանդում էին մարդկանց ու ստիպում զգույշ լինել: Ի՞նչ եք կարծում՝ դեռևս չնահանջող վիրուսի պարագայում պարետատան կողմից ճի՞շտ քայլ էր խստացումները մեղմացնելը:

- Կյանքը ստիպում է առաջ շարժվել, մեզ պարտադրում է սովորել կենցաղավարման նոր հմտություններ: Ուզո՞ւմ ես՝ հետևիր կանոններին ու կլինես համեմատաբար անվտանգ, չես ուզում՝ քո գլուխը, քո քարը: Ընդհանրապես, խնդիրները գալիս են մեզ ինչ-որ բան սովորեցնելու, խնդրի մեջ կա նաև պատասխան, լուծում: Միջավայրը փոխելու, դրա վրա ազդելու համար բարձր գիտակցություն ու պատասխանատվություն է պետք ունենալ: Այն մարդիկ, որոնք կարողանում են այլոց վրա դնելու փոխարեն այդ խնդիրն ինքնուրույն լուծել, գիտակցում են, որ պատասխանատու են այն միջավայրի համար, որում գտնվում են՝ զարգացում են ապրում: Կտեսնեք, որ այս պարագայում էլ մարդկանց մի շերտ կլինի, ովքեր թռիչքային զարգացում կունենան: Ցավոք, անկում ունեցողներ էլ կլինեն: Այս մի քանի օրերի ընթացքում նկատել եմ՝ երիտասարդները նույնկերպ ողջագուրվում են, բարևելուց նորից համբուրվում, ինչը և՛ տհաճ է, և՛ տգեղ, և՛ վտանգավոր: Հո չե՞ն կարող ամեն մարդու կողքին մեկ ոստիկան կանգնեցնել: Կյանքը մեկ-երկու կարող է ներել, բայց, սովորաբար, դաժան է, երբ իրեն չես լսում՝ պատասխանում է, չի ներում: Ընդհանրապես, ինֆեկցիոն հիվանդությունները համարվում են կեղտոտ ձեռքերի հիվանդություններ, փոխանցվում են մեկը մյուսից: Մեր օրգանիզմն ունի բոլոր հնարավորությունները՝ հաղթահարելու այն մարտահրավերները, որը ներկայացնում է կյանքը: Այլ հարց է, թե մենք որքանով կկարողանանք ապահովել այնպիսի միջավայրը, որտեղ մեր իմունային համակարգը կպայքարի «արտաքին թշնամու» դեմ: Մարդիկ պետք է մտածեն իրենց վարքը փոխելու, ձևափոխելու մասին:

- Պարոն Բեջանյան, մարդկանց մոտ վախեր առաջանում են տարբեր բաներից, այդ թվում՝ անբուժելի, կամ կյանքին վտանգ սպառնացող հիվանդություններից: Կորոնավիրուսը որքանո՞վ կարող է դառնալ վախի պատճառ:

- Վախը զգուշությունն է վտանգի նկատմամբ: Ընդհանրապես, այս 4 վախերը (հիվանդությունից մահանալուց, ինչ-որ բանի կամ ինչ-որ մեկի կուրստից, այլոց կողմից սեփական անձի նկատմամբ տագնապից, հոգեկան խանգարում ստանալուց) մեզ հետ ծնվում ու ձևավորվում են կյանքի ընթացքում: Ավելի փոքր տարիքում մենք ավելի անվախ ենք, վտանգի տեսանկյունից չենք գնահատում իրավիճակը: Կյանքն է մեզ սկսում սովորեցնել: Այլ հարց է, որ խնդիրը ոչ թե կոնկրետ վախի, այլ՝ վտանգի գնահատման մեջ է, այն երբեմն կարող է ուռճացված լինել: Օրինակ՝ ինքնաթիռն ամենաապահով փոխադրամիջոցն է, բայց շատ-շատերը վախենում են ինքնաթիռ նստելուց ու երբեք ոտք չեն դնում: Այդ վախի պատճառն էլ հիմնականում այն է լինում, որ երբևէ, որևէ ավիավթարի մասին կա՛մ լսել են, կա՛մ ծանոթ, հարազատներից մեկին են այդ եղանակով կորցրել, կա՛մ էլ ֆիլմ են նայել, որը շատ է տպավորվել: Իհարկե, նման դեպքեր լինում են, բայց դրանք շատ քիչ տոկոս են կազմում: Մեր նևրոզներն առաջանում են իրավիճակի սխալ գնահատումից: Այդպես է նաև կորոնավիրուսի դեպքում. Մի մասը գերագնահատում է կորանավիրուսի ազդեցությունը, մյուս մասը՝ թերագնահատում: Եթե կարողանանք իրավիճակն ադեկվատ գնահատել, ապա հեշտ կլինի այն շտկել կամ մեր օգտին ձևավորել:

- Հնարավոր է, այսուհետ մարդկանց մոտ վախ առաջանա նաև գրիպի ժամանակ, քանի որ ամեն անգամ այն կարող են ասոցացնել կորոնավիրուսային հիվանդության հետ: Ձեր դիտարկմամաբ՝ կորոնավիրուսով պայմանավորված լարվածությունը, որն ի հայտ է գալու նաև գրիպի ժամանակ, մարդկանց մոտ սթրեսային վիճակ կստեղծի՞:

- Իհարկե, հնարավոր է և ստեղծի: Եթե նախկինում մենք գրիպին շատ մեծ ուշադրություն չէինք դարձնում, թերագնահատում էինք, ապա այսուհետ ցանկացած վիրուսային, ռեսպիրատոր հիվանդություն մեզ մոտ, հավանական է, տագնապ առաջացնի, հիվանդության այդ 3-5 օրը ուժեղ լարվածություն ստեղծի: Վերջին հաշվով՝ այս ամենից հետո մեզ մոտ մշակույթ է դառնալու այն կենցաղավարումը, վարքի այն տեսակը, որ գրիպն էլ լուրջ հիվանդություն է ու դրան էլ պետք է լուրջ մոտեցում ցուցաբերել՝ հիվանդ ժամանակ տնից դուրս չգալ, սոցիալական հեռավորություն պահպանել ու չվտանգել ուրիշների առողջությունը: Մենք պետք է սովորենք մտածել դիմացինի մասին, նախ այն բանի համար, որ նրա առողջ լինելը, մեր միջավայրի առողջ լինելը նպաստում է, որ մենք էլ առողջ լինենք: Նորից էգոիստաբար է ստացվում, բայց ոչինչ, կարևորն արդյունքն է: Ինչ վերաբերում է սթրեսին՝ դա օրգանիզմի պաշտպանական ռեակցիան է արտաքին ազդեցություններին: Ու նորմալ ռեակցիա է, որը երեք փուլ է անցնում՝ տագնապի փուլ, ուժերի հավաքագրման փուլ, հյուծում: Այն մարդիկ, ովքեր պատասխանատվությունը վերցրել են իրենց վրա, կարողանում են սթափ գնահատել իրավիճակն ու արտաքին ազդակի նկատմամբ պայքարել՝ կհաղթահարեն և առաջ կգնան: Իսկ ով կթերագնահատի կամ կգերագնահատի, իր համար առավել բարդ կլինի:

- Իսկ երեխաների վրա ի՞նչ հոգեբանական ազդեցություն կարող են ունենալ այս սահմանափակումները, ծնողների զգուշավորությունը:

- Փոքրիկները սովորում են այն միջավայրից, որտեղ իրենք ապրում են: Պետք է նկատենք, որ նրանց վրա հոգեբանական շատ մեծ ազդեցություն չի ունեցել կորոնավիրուսը՝ որպես վտանգավոր երևույթ: Իմիջիայլոց, երեխաները շատ ավելի թեթև են վերաբերվում թե՛ մահվանը, թե՛ հիվանդությանը, գիտելիքների, իրազեկվածության պակասի հետևանքով իրավիճակին իրենց գնահատումը դեպի թերագնահատում է գնում: Քիչ են պատկերացնում հետևանքները, դրա համար էլ ավելի թեթև են տանում: Բայց այստեղ առավել կարևոր է ծնողի դերը: Այդ նույն երեխան, ով մինչ այս վարքային կանոնները սովորում էր նաև դպրոցում՝ ուսուցչից, սոցիալական միջավայրն է իրեն ինչ-որ բան սովորեցնում, ապա հիմա վարքականոնները սովորելու միջավայրը փոքրացել է, կսովորի այն, ինչ կտեսնի ընտանիքում: Չէ՞ որ երեխաներն ընդօրինակելու հակում ունեն. ինչպես իրենց ծնողներն են հաղորդակցվում, այնպես էլ իրենք են հաղորդակցվելու իրենց միջավայրում: Եթե ծնողը տագնապային լինի, երեխան էլ այդպիսին կդառնա, ռացիոնալ է՝ իրենք էլ ռացիոնալ կլինեն: Պետք է հորդորեմ, որ մեծահասակաները ուշադիր լինեն իրենց իսկ վարքային դրսևորումներին: