Հայկական նոր քրոնիկոն կամ պարտության հետ համակերպված, նվաստացած ազգն ապագա ունենալ չի կարող. Կամո Աթայան

Մենք՝ հայերս հին, հպարտ ժողովուրդ ենք: Մենք նաև հետաքրքիր, խելացի ազգ ենք, այնքան, որ ուրիշները մեզնից ընդօրինակելու, սովորելու պահեր շատ են ունենում, երբ խոսքը հատկապես գնում է մեր ազգային գեղեցիկ ավանդույթներին, մեր հարուստ խոհանոցին, ինքնատիպ մշակույթին, իմաստավորված դպրությանը...

ԽՍՀՄ-ի կազմում մենք 70 տարիների ընթացքում մեծ զարգացում ապրեցինք համարյա բոլոր ոլորտներում՝ տնտեսություն, կրթություն, գիտություն, մշակույթ, ունեցանք ժամանակակից մայրաքաղաք Երևան՝ ավելի քան 1 միլիոն բնակչությամբ, դինամիկ զարգացող Գյումրի, Վանաձոր, Աբովյան, Հրազդան, որը թվես, համատարած գիտահենք տնտեսության երկիր էինք, որտեղ 3000-ից ավելի միջին և խոշոր առաջնակարգ գործարաններ ու ֆաբրիկաներ էին բացված:

Հրաշք կատարվեց մեր դպրոցի հետ, թվում էր, թե կոմունիստական գաղափարախոսությամբ աշխատող խորհրդային դպրոցը պետք է մատաղ սերնդին «գազոնային» կրթություն ու դաստիարակություն տա, բայց ոչ՝ հենց այդ տասնամյակներին մենք ունեցանք ուրույն դեմքով հայ ազգային դպրոց, որտեղ կրթված ու դաստիարակված հայը ԽՍՀՄ-ի փլուզումից անմիջապես հետո ոչ միայն կանգնեց իր անկախ պետականության պահպանման ու կերտման ճանապարհին, այլև ստեղծեց իր հպարտության ու արժանապատվության երկրորդ պետականությունը՝ Արցախի Հանրապետությունը...

1991-ից հետո մեր հասարակությունը սկսեց ապրել ոչ խորհրդային, այսինքն՝ շուկայական տնտեսության օրենքներով, սակայն ապրող սերունդը ինչ-որ չափով աշխարհայացքով դեռևս մնում էր պլանային տնտեսության և կոմունիստական գաղափարախոսության շրջանակներում:

Անկախացած ՀՀ-ում տասնամյակների ընթացքում գոյացած համաժողովրդական մեծ սեփականությունը մասնավորեցվում էր, հասարակությունը շերտավորվում էր բոլոր առումներով, ու դա շատ դեպքերում կրում էր արհեստական ու հաճախ՝ նաև դաժան ու հանցագործ բնույթ: Այդ տարիներին հաճախ էր հնչում կոշտ, սակայն բնութագրիչ մի ասացվածք՝ երբ ոչխարի հոտը կանգնում և միանգամից հետ է շրջվում, ամենավերջից եկող կաղ ու նվազ ոչխարները մի պահ ամբողջ հոտն են սկսում գլխավորել...
Բոլորը չէ, որ կարողանում էին անկախացած ՀՀ-ում իրենց գոյությունը, արժանապատվությունը «շուկայի» թելադրած օրենքներով, նաև խաբելով ու «շուստրիությամբ» պահպանել ու սկսվեց նաև մեծ արտագաղթը...

Արդեն ամենատարբեր ձևերով ու հնարներով հարստացած, սակայն զարգացման մակարդակով, անձնապես ու տոհմածառի պատմությամբ անցյալ չունեցող մեծաթիվ «նոր հայեր» ոչ միայն աչքի էին ընկնում իրենց գերժամանակակից կյանքով և առօրյայով, այլև «ազգի հայր» դառնալու մոլուցքով հիմնում էին նաև քաղաքական կուսակցություններ՝ աստիճանաբար շուկայի վերածելով նաև ընտրական գործընթացները...

Ազգը, որը մոտ երեք տասնամյակ, կարելի է ասել, կիսաշրջափակման մեջ էր, ու արտաքին աշխարհի հետ հարաբերվում էր օդային տրանսպորտով և համացանցով ու նոր տեխնոլոգիաներով, մայր հայրենիքում գտնվում էր յուրահատուկ տնտեսաքաղաքական կոլապսի մեջ, որտեղ մեծ դժվարությամբ կարողանում էր իր գոյությունը, բայց նաև հայոց նոր սահմաններն անսասան պահպանել...

Տնտեսապես թույլ երկրներում որպես կանոն օտարերկրյա և ծառայությունները, և տարատեսակ կազմակերպություններ ու աղանդներ միշտ պարարտ հող են ունենում արմատակալելու ու ամրապնդվելու համար: Այդպես եղավ նաև մեր երկրում: Մարդկանց աստիճանաբար սկսեցին համոզել, որ ազգային նկարագիրն, ազգային պայքարն, ազգային կրոնն, ազգային դպրոցը, մի խոսքով, նաև մեր չունեցած ազգային գաղափարախոսությունը սուտ կատեգորիաներ են...

Այնուհանդերձ դժվարությամբ, բայց շարունակվում էր մեր երկու՝ միջազգայնորեն ճանաչված և ինքնահռչակ, բայց ինքնորոշմամբ ճանաչման ուղին բռնած պետությունների սոցիալական, տնտեսական, մշակութային առաջընթացը, իհարկե, ոչ այնպես, ինչպես շատերս էինք ակնկալում:

Շարունակվում էր նաև քաղաքական համակարգի զարգացումը, հիմնադրվում, սնկի նման աճում էին քաղաքական կուսակցությունները՝ գերազանցելով 100-ը: Բանիմաց մարդիկ դրանով չէին ուրախանում, նախ այն պատճառով, որ ոչ մի զարգացած պետություն շատ քաղաքկանացված չէ, և երկրորդ հատկապես փոքր ազգերի ու առանձնապես եսակենտրոն, անհատակենտրոն ազգերի դեպքում դա միանշանակ ազգային պառակտման կբերի...

Հետո տեսանք տհաճ երևույթներ, երբ, մասնավորապես, ժողովրդի մեջ նկատելի սեր ու հարգանք չվայելող իշխանությունը սահմանադրությամբ ամրագրված ժամկետը լրանալուց հետո փորձ արեց նոր ստեղծված իրավական բազայով կրկին տիրանալ իշխանությանը...

Այստեղ ժողովուրդը ընդվզեց, դուրս եկավ փողոց ու, առանց երկար բարակ մտածելու, այնտեղ գտնվողներին հանձնեց իր ճակատագրի հետագա տնօրինումը, իսկ վերջիններս ոչ մի բանի պատրաստ չէին, նրանք կյանքում բացի ծնվելուց ու բամբասելուց ոչ մի այլ գործ չէին արել, շատերը նույնիսկ ընտանիք էլ չունեին, էլ չեմ ասում բանակային ծառայության մասին...

Բայց պատմության մեջ լինում են նման դեպքեր, երբ միանգամից մտնում ես պատասխանատվության բեռի տակ ու, հնթացս սովորելով, համարվելով, քո խաչը տանում ես ...

Բայց դա մեր իշխանավորների համար չէր ասված:Սրանք, լինելով մեծամիտ ու պոռոտախոս, պոպուլիստական դատարկաբանությամբ ուզում էին այնպիսի դժվար, խնդիրներով լեցուն երկիր կառավարել, ինչպիսին Հայաստանն է՝ Արցախով հանդերձ:

Միայն թե անվտանգությունը չտուժի այսպես էինք մտածում, սակայն բացահայտ երևում էր «որ թագավորը մերկ է» ու հետևանքները երկար սպասեցնել չտվեցին, մեր մտավախությունները, դժբախտաբար, ողբերգական պարտության ու հազարավոր անմեղ զոհերի և կորսված հայրենիքի տեսքով ստացանք, ու արդեն շուտով մեկ տարի կլինի, ինչ ազգովին անտարբեր, ինքնակործան ու ազգակործան նիրհի, յուրահատուկ խումհարի մեջ ենք...

Մեր դարավոր թշնամիները, որոնք չգիտես էլ նույն ազգն են թե ոչ, իրենց համար հռչակելով «մի ազգ՝ երկու պետություն» նշանաբանը, պատերազմում, հավատարիմ խաժամուժով, գողացան հաղթանակը, և այն ձնագնդի էֆեկտով ավելի են փորձում մեծացնել՝ տարատեսակ միջոցներով ու մեթոդներով ճնշելով մեր պարտված, սակայն անտրամաբանորեն կրկին վերարտադրված վախվորված իշխանությանը, որը միայն նոր խորհրդարանում սցենարներ ներկայացնելով է զբաղված...

Չգիտեմ՝ ուրիշ նախադեպ այլոց մոտ եղել է վերջին տասնամյակներին թե ոչ, երբ, առանց մի կրակոցի թշնամուդ հանձնես մոտ 7 հազար քառ. կմ ստրատեգիական նշանակության տարածք/ալիևի երեկվա ասածը վկա/ ու...չկարողանաս մի քանի կմ ավտոճանապարհի հարց լուծել: Խոսքն ինչպես ընթերցողն ընկալեց Գորիս –Կապան ճանապարհահատվածի մասին է...

Այս ամիսներին ՀՀ-ում և Արցախում ապրող հայ ժողովրդի մտածող հատվածը գտնվում է յուրահատուկ հոգեբանական անկման փուլում՝ մեզ կամ կկոտրեն մեր իսկ ձեռքով, կամ էլ թոթափելով վերջին տարիների էյֆորիկ վիճակն ու վրա հասած մղձավանջը, հաղթահարելով մեզ մոտ գոյություն ունեցող կապանքները, որոնք տարատեսակ են, մեր հավաքական գիտակցության մեջ սպասվող մի յուրահատուկ Սարդարապատով կրկին դառնալու ենք հայի սասանված արժանապատվության, կորսվող Արցախի և գահավիճող պետականության փրկողները և վերածնողները...

Վաղ թե ուշ հայ ժողովուրդը գիտակցելու է իր պատմական հայրենիքում ապրելու միակ և ճիշտ բանաձևը. առանց Արցախի ու հայկական սփյուռքի՝ չկա Հայաստան, առանց Հայաստանի՝ չի կարող գոյություն ունենալ Արցախ և հայաշունչ սփյուռք: