Կամո Աթայան. Կրթությունն արտակարգ իրավիճակի պայմաններում. հիմնախնդիրներ, մոտեցումներ և լուծումներ

Երբ 2020թ. մարտի 14-ին դադարեցվեցին պարապմունքները ուսումնական հաստատություններում, ու սկսվեց հնարավոր միջոցներով հեռավար կրթության իրականացումը, սկսեցի այս հոդվածի վրա աշխատել և նույնիսկ նման բովանդակությամբ նամակով դիմեցի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-Ի տնօրենին։

Քանզի խնդիրը դեռ հրատապ է, այն ուշացումով ներկայացնում եմ ընթերցողին.

«Քաղաքակրթությունը բազմիցս հայտնվել է ու դեռ կարող է հայտնվել արտակարգ դրության վիճակում: Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ արտակարգ իրավիճակները կարող են լինել լոկալ, տարածաշրջանային ու համաշխարհային բնույթի: Նման իրավիճակները կարող են առաջանալ ինչպես բնական, այնպես էլ մարդածին պատճառներով:

Անկասկած, մեր ժամանակներում հստակ տարբերակում դնելով բնական ու մարդածին աղետների միջև, միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ դրանք բավականին սերտ ու հաճախ դեռևս գիտության համար անտեսանելի կապերով կապված են: Բավական է, օրինակ, նշել շրջակա բնական միջավայրի աղտոտման հիմնախնդրի մասին, որից ածանցվում և առաջանում են բազմաթիվ ու բազմաբնույթ աղետներ, հիվանդություններ, համաճարակներ և այլն:

Մեզ հետաքրքրում է արտակարգ դրության և իրավիճակի պայմաններում սովորողների կրթության կազմակերպման հիմնախնդիրը, որը հնարավորինս կհամապատասխանի մանկավարժական գիտության ու պրակտիկայի առաջադրած պահանջներին, մոտեցումներին ու տեխնիկատեխնոլոգիական առաջընթացի հնարավորություններին:

Արտակարգ իրավիճակ ասելով՝ պետք է հասկանալ որևէ տարածքում վթարի, աղետի, համաճարակի, պատերազմի հետևանքով առաջացած իրավիճակը, որը հանգեցնում է նյութական բարիքների ոչնչացմանը, շրջակա միջավայրի աղտոտմանը, սպառնում է քաղաքակրթության կյանքին՝ բառի անմիջական և ածանցյալ իմաստներով:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ արտակարգ իրավիճակներում մարդկանց մոտ առաջանում է ռեակտիվ, ոչ ադեկվատ վարք: Նման իրավիճակներում առաջացած սթրեսի պատճառները բաժանվում են երկու խմբի՝ կապված մարդու կյանքի, առողջության, ֆիզիկական ոչնչացման վտանգի հետ, կապված տեղեկատվության բացակայության հետ:

«Մանկավարժությունն արտակարգ դրության պայմաններում» եզրույթը մանկավարժական գիտությունների համակարգում և ընդհանրապես գրականության մեջ, բացակայում է: Հավանաբար, դա պայմանավորված է նրանով, որ այդպիսի իրավիճակներում նույնիսկ չեն էլ մտածել կրթության կազմակերպման մասին, կամ էլ հնարավորության ու ցանկության դեպքում այն կրել է խիստ անհատական բնույթ, ու կարիք չի զգացվել նման համակարգված ու գիտականորեն հիմնավորված ուղղության ասպարեզ գալուն: 

Այստեղ չպետք է մոռանալ նաև մի կարևոր հանգամանքի՝ արտակարգ իրավիճակի և դրանով պայմանավորված՝ արտակարգ դրության տևողության մասին: Բնականաբար, եթե նման իրավիճակները կարճ են տևում, ապա, ի թիվս այլ հաստատությունների, փակվում են նաև կրթական հաստատությունները, հաստատվում է հարկադիր արձակուրդային շրջան, ու միայն դրա ավարտից հետո ուսումնական հաստատությունները տարբեր ձևերով՝ լրացուցիչ ուսումնական պարապմունքներով, «խտացված ուսուցման» կազմակերպմամբ ու տվյալ իրավիճակին հարիր այլ եղանակներով հաղթահարում են կուտակված ուսումնական արգելքներն ու դժվարությունները:

Սկսած 20-րդ դարի սկզբներից, երբ գիտատեխնիկական առաջընթացի շնորհիվ ստեղծվեցին նաև ռադիոն, հեռուստատեսությունը, հաջորդիվ՝ նաև ավելի կատարելագործված միջոցներ, նման իրավիճակներում (և ոչ միայն) ինչ- որ չափով հնարավորություններ էին ստեղծվում հեռավար, հիմնականում՝ առանց հետադարձ կապի, կազմակերպել պասիվ ուսուցում, որը միայն ուսումնական տեղեկատվությունը հաղորդողից հասցնում էր սովորողներին: 

Գիտատեխնիկատեխնոլոգիական առաջընթացով պայմանավորված՝ հիմնական զարգացումները բոլոր ժամանակներում կատարել են նաև ուսումնանպաստ գործառույթներ, այսինքն, դրանց աշխատանքի սկզբունքներին համապատասխան պատրաստվել են ուսուցման հատուկ տեխնիկական միջոցներ, որոնք ակտիվորեն ու նպատակային սկսել են կիրառվել ինչպես հանրակրթության , այնպես էլ ԲՈՒՀ-ական կրթության ոլորտներում:

Համացանցի ի հայտ գալով՝ կրթության համակարգը ստացավ ևս մեկ կատարելագործված միջոց, որն արագ մտավ նաև կրթական բոլոր աստիճաններ ու արդեն իսկ այնտեղ իր ուրույն տեղն ունեցող համակարգչային միջոցներին ինտեգրվելով՝ դարձավ ուսուցման այնպիսի համալիր միջոց, որն ի վիճակի է կատարելու քաղաքակրթության պատմության ընթացքում ստեղծված բոլոր ուսուցման տեխնիկական միջոցների գործառույթները:

Այն միաժամանակ հնարավորություն տվեց կազմակերպելու հեռավար ուսուցում, որը կարող է լինել նաև ակտիվ ու ինտերակտիվ: Այսինքն, ստեղծվեց հնարավորություն՝ աշխարհի տարբեր մասերում գտնվող սովորողների միաժամանակյա ուսուցման կազմակերպման համար:

Մանկավարժությունը, որպես գիտություն, պետք է կարողանա գիտականորեն հիմնավորել արտակարգ դրության պայմաններում կրթության կազմակերպման հնարավորությունը, մոտեցումներն ու օրինաչափությունները: Սովորողների ուսուցման, դաստիարակության և զարգացման, ինչպես նաև նրանց հոգեբանական հարմարեցման հարցերը մանկավարժական հատուկ ուղղության հիմնական հարցերն են, որոնք պետք է լուծվեն արտակարգ իրավիճակներում կազմակերպված կրթությամբ:

Մասնավորապես այն, ինչ ներկայումս պարուրել է քաղաքակրթությանը՝ «Թագավարակ»` Քովիդ-19 (Covid-19) անվամբ, արդեն մի քանի ամիս շարունակվում է ու, կարելի է ասել, որ մոլորակի բոլոր պետություններն իրենց տարածքներում հայտարարել են արտակարգ դրություն (բացառությամբ մի քանի պետությունների), իսկ մարտի 11-ին ԱՀԿ-ն հայտարարեց պանդեմիայի՝ համավարակի մասին:

Բանն այն է, որ դեռևս այս տարվա սկզբից, պայմանավորված համավարակով, պետությունների կրթության համակարգերն աշխատել են ընդհատումներով, իսկ մարտի կեսերից աշխարհում կրթությունն ընթանում էր հիմնականում հեռավար ձևով: Նման ձևով կազմակերպվեցին քննաշրջանները, նման ձևով են իրականանում սովորողների տարեկան և ավարտական քննությունները: Թեթևացված տարբերակով՝ միայն մի քննությամբ, կամ ավելի դյուրին եղանակով կազմակերպվեցին նաև ԲՈՒՀ-ական ընդունելության քննությունները:

ՅՈՒՆԻՍԵՖԻ-ի տնօրեն Հենրիետա Ֆորը նշում է (15.07.2020թ.), որ 2020 թ. ապրիլից աշխարհի 194 երկրներում պանդեմիայի պատճառով 1,6 միլիարդ երեխա դուրս է մնացել կրթությունից: Նկատենք, որ այդ թիվը մոլորակի սովորողների գրեթե 90 տոկոսն է կազմում: Արդեն հուլիսի կեսերին մոլորակի 144 պետությունների շուրջ 1 միլիարդ դպրոցական դեռևս չի հաճախում դպրոց, ու պատճառն ամառային արձակուրդները չեն, այդ երեխաների կրթության գործընթացն ընդհատված է համաճարակի պատճառով:

Այդ ժամանակահատվածում աշխարհի պետությունների կրթության համակարգերը հիմնականում աշխատել են հեռավար, այսինքն, սովորողների կրթության պրոցեսը չի ընդհատվել: Չի գործել իրական դաս-դասարանային համակարգը, սակայն գործել է յուրահատուկ վիրտուալ դաս-դասարանային համակարգ, որի գործարկման հնարավորությունը տվել է գիտատեխնիկատեխնոլոգիական այն հզոր առաջընթացը, որն անցած դարի կեսերից ծավալվել էր մոլորակում։

Պետք է փաստել, որ ոչ մի հիմք չունենք պնդելու, որ հեռավար ուսուցման կիրառմամբ ապահովվել է ուսուցման գործընթացի բարձր արդյունավետությունն ու հաջողությամբ լուծվել են սովորողների կրթության, դաստիարակության և զարգացման խնդիրները: Կարծում ենք՝ համակողմանի վերլուծություններից, գիտական մշակումներից հետո անհրաժեշտաբար կծավալվի (կամ կշարունակվի ավելի մեծ թափով) ինֆորմատացման հենքի վրա ինքնատիպ ուսուցման տեսություն՝ դիդակտիկա կառուցելու գործընթացը, որի հիմնական դրույթների կիրառման շնորհիվ հիմնովին կբարեփոխվեն բոլոր առարկայական մեթոդիկաներն ու ստեղծված նոր առարկայական բովանդակային հատվածը` իր ուսումնատեղեկատվական միջավայրով, ըստ անհրաժեշտության ի սպաս կդրվի հեռավար կրթության բովանդակային կատարելագործմանն ու նրա արդյունավետության բարձրացմանը:

Դա նշանակում է մանկավարժական գիտության համակարգում նոր գիտական ու խիստ կիրառական ուղղության հիմնադրում, որի ընթացքի վրա մեծ ազդեցություն ունի և կունենա անընդհատ փոփոխվող արտաքին պայմանները, որոնց մարդը պետք է սովորի դիմակայել, հաղթահարել և իր հետագա կյանքը՝ նաև երեխաների կրթությունը նոր ու փոփոխվող իրավիճակներում կազմակերպել:

Անհրաժեշտ է նշել, որ համավարակի սկզբից խնդիր էր դրվել կազմակերպել հեռավար ուսուցում և դրանում ընդգրկել հնարավորինս մեծ թվով սովորողների: Կրթության որակի, դրա արդյունավետության հարցերը երկրորդ պլանում էին, քանզի ամեն ինչ հընթացս էր կազմակերպվում:

Հանուն ճշմարտության պետք է նշել, որ ուսուցիչների մեծ մասը, անկախ տարիքից, հնարավորություններից և այլ հանգամանքներից, կարողացավ կարճ ժամանակում տիրապետել հեռավար ուսուցման գործիքակազմին, համակարգչային գրագիտությանը և պատվով իրականացրեց առցանց պարապմունքները:

Այդպիսի իրավիճակներում կրթության կազմակերպման համար մենք անհրաժեշտաբար պետք է օգտվենք «վիրտուալ դասարան» և «լսարան» եզրույթներից, որը աշխարհագրական սահմաններ չի ճանաչում ու որի պայմաններում ևս կարելի է ուսումնական պարապմունքներ կազմակերպել՝ կազմված ու հաստատված դասացուցակով, ուսումնական ծրագրերով և մասնագետ ուսուցիչների օգնությամբ:

Եթե տվյալ առարկայագետ ուսուցիչն ունի ձևավորված ուսումնամեթոդական աշխատանքների թվայնացված պորտֆել-շտեմարան, ապա նա կարող է հնարավորինս արագ մշակել, տեղայնացնել համապատասխան կրթական տեխնոլոգիա և մեթոդաբանություն, աստճանաբար հարստացնելով այն՝ օգտագործել վիրտուալ դասապրոցեսում:

Կրթության կազմակերպումը արտակարգ իրավիճակում, մեր ժամանակներում, ինչպես արդեն նշվեց, հնարարավոր է ժամանակակից տեխնոլոգիաների ընձեռած հնարավորությունների շնորհիվ: Սակայն այդ գործընթացը, առանց մանկավարժական, գիտամեթոդական ուղեկցման, կկրի ձևական բնույթ ու ոչ մի արդյունավետություն չի ապահովի:

Պետք է նշել նաև արտակարգ իրավիճակի և դրության պայմաններում սովորողների ընտանիքներում համապատասխան կահավորմամբ ուսումնական աշխատատեղերի առկայության, դրանք համապատասխան տեխնիկատեխնոլոգիական պիտույքներով համալրման, էներգիայով ապահովման մասին, որոնցից ցանկացածը տվյալ ծանրաբեռնված ու լարված պահին կարող է կամ վթարվել, կամ էլ անհրաժեշտ կապի արագություն չապահովել: Նման դեպքերում անիմաստ է խոսել բոլոր սովորողների՝ վիրտուալ հեռավար դասապրոցեսում ընդգրկման մասին:

Արտակարգ իրավիճակներում առաջնային խնդիրը, անկասկած, բնակչության ու այդ թվում ամենաառաջինը՝ երեխաների առողջության պահպանման խնդիրն է: Բոլոր քայլերը նման իրավիճակներում պետք է միտված լինեն սովորողների, ու վիրտուալ կրթության գործընթացում ներգրավված մարդկանց առողջության պահպանմանն ու նրանց հոգեբանական հարմարեցմանը:

Թերևս, արդեն կարելի է խոսել արտակարգ իրավիճակներում կրթության զանգվածային կազմակերպման՝ որպես իրականացվող գործընթացի մասին, քանզի մոլորակը փաստացի արդեն մի քանի ամիս է, ինչ գտնվում է նման իրավիճակում: Հավանաբար, մարդկությանը հայտնի պատմական ոչ մի շրջանում հանկարծահաս կերպով մոլորակը այնքան «փակ» չի եղել, որքան այս ամիսների ընթացքում (այդ վիճակը դեռ շարունակվում է)։

Հեռավար կրթությունը կրթական ծրագրի (ծրագրերի) իրականացման ձև է, որի շրջանակներում անմիջական և ոչ անմիջական ուսուցման գործընթացը սովորողի և ուսուցչի միջև իրականացվում է հիմնականում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և հեռահաղորդակցության միջոցներով, և հիմնական հանրակրթական ծրագրերի կազմակերպման ընթացքում կարող են կիրառվել կրթության պետական կառավարման լիազոր մարմնի սահմանած կարգով ու որոշակի ժամկետում: Հեռավար կրթության հիմքը կազմում են տեղեկատվական տեխնոլոգիաները և հեռահաղորդակցության միջոցները, ինչպես նաև նման տարբեր տեխնոլոգիաների զուգակցումը:

Վերջին ամիսներին համավարակի ժամանակաշրջանի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այս շրջանի ավարտից հետո մոլորակի վրա համակարգային փոփոխություններ են լինելու ինչպես մարդու, այնպես էլ պետության կենսագործունեության բազմաթիվ ոլորտներում, այդ թվում՝ կրթության համակարգում:

Առկա է կարծիք, որ համավարակը նոր հնարավորություններ կարող է բերել տարբեր ոլորտներում, նաև կրթության ոլորտում: Մասնավորապես, խոսվում, շոշափվում է կրթության համակարգի կատարելագործման, դրա մատչելիության ու տեխնիկական հագեցվածության բարձրացման մասին:

Հեռավար կրթության մոդելով աշխատում էր նաև ՀՀ և ԼՂՀ կրթության համակարգը: Նկատենք, որ սկզբնական շրջանում այդ գործընթացը կազմակերպելու իրավական, նորմատիվ հիմքերը հիմնականում բացակայում էին:

 ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարությունը 2020 թվականի հուլիսի 1-ին արձակեց «Հանրակրթական ուսումնական հաստատություններում հեռավար (դիստանցիոն) կրթության կազմակերպման կարգի մասին» հրամանը: Այդտեղ, մասնավորապես, ասվում է, որ հեռավար ուսուցումը կազմակերպվում է ըստ դասարանների՝ հանրակրթական ծրագրերին և ուսումնական պլաններին համապատասխան: Նշվում է նաև, որ հեռավար կրթության միջոցով ուսուցումը համարվում է իրականացված, եթե ուսումնական պլանով նախատեսված ժամաքանակների 70 տոկոսը աշակերտների ոչ պակաս, քան 90 տոկոսը յուրացնում է ՏՀՏ միջոցներով:

Հեռավար կրթության ընթացքում սովորողների ընդունելությունը, ինչպես նաև տեղափոխումը, ազատումը ուսումնական հաստատությունները իրականացնում են առկա ուսուցման համար ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով:

Կազմակերպչական կողմից, անկասկած, կարևորվում է հեռավար ձևով իրականացվող կրթության բովանդակային մասը: Միանգամից նշենք, որ անհրաժեշտ ուսումնամեթոդական, ուսումնաօժանդակ նյութերը տեղադրվում են հեռավար ուսուցման համալիր էջում՝ heravar.armedu.am, որը բոլոր կրթական հաստատությունների համար հասանելի է:

Այժմ բավականին հրատապ է խնդիրը, թե նոր ուսումնական տարին ինչպես է սկսվելու՝ ավանդական ձևո՞վ, թե՞ կրկին հեռավար ուսուցմամբ: Այս խնդիրը բազմաշերտ է, դրա լուծման այս կամ այն տարբերակը պետք է հիմնված լինի նախ՝ տվյալ տարածքում համաճարակային-հիգիենիկ վիճակի խորը գիտական վերլուծության և առողջապահական պետական մարմինների կողմից տրված երաշխավորությունների, ինչպես նաև այս ընթացքում իրականացված մշտադիտարկումների արդյունքների վրա:

Անկասկած, համավարակի ողջ ընթացքում հատկապես տուժել են դպրոցների տարրական դասարանները, հատկապես առաջին դասարանցիները: Այժմ շատ է խոսվում հենց կրթության այդ հատվածի ուսումնական դպրոցական պարապմունքների վերսկսման մասին:

Գոյություն ունեն խիստ իրարամերժ մասնագիտական կարծիքներ այդ տարիքային խմբի երեխաների՝ Քովիդ-19-ով հիվանդանալու և ուրիշներին վարակելու հավանականության վերաբերյալ։

Ամեն դեպքում, այժմվանից պետք է մտածել նաև հեռավար ձևով այդ երեխաների կրթության կազմակերպման հարմար տարբերակի մշակման մասին: Բացառված չէ այն տարբերակը, համաձայն որի այս ընթացքում այդ երեխաների ծնողներից մեկը (ընտանիքի չափահաս անդամ) հեռավար ուսուցման կազմակերպմաmբ վերապատրաստվի: Այդկերպ տվյալ անձը երեխայի հետ հատուկ աշխատանք տանելու համար նվազագույն անհրաժեշտ գիտելիքներ, հմտություններ, կարողություններ ձեռք կբերի, և պետությունը հեռավար ձևով այդ աշխատանքները կարող է իրականացնել:

Այսինքն, ծնողական հանրության ներկայացուցիչներին վերապատրաստել, որպեսզի նրանք, հեռավար ուսուցմանը զուգահեռ, ընտանիքներում կարողանան իրականացնել դասվարի գործառույթների մի մասը՝ հատկապես առաջին դասարանցիների հետ:

Այս ամիսների ընթացքում կազմակերպված հեռավար կրթությունը անհրաժեշտաբար կենթարկվի մասնագիտական՝ մանկավարժական, հոգեբանական համակողմանի վերլուծության: Այնուհանդերձ, այս ժամանակահատվածում իրականացված մշտադիտարկման արդյունքներով կարելի է կատարել որոշակի հետևություններ:

Մասնավորապես՝

․ Հեռավար կրթության իրականացման պայմաններում, հատկապես սկսած ապրիլի վերջից, սովորողների մի մասի մոտ առաջանում էր դեպրեսիա, կրթության նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունք, առաջադիմության անկում և այլն

․ Տևական ժամանակ համակարգչով աշխատանքը ոչ միայն վնասում է սովորողների առողջությունը՝ մասնավորապես տեսողությանը, այլև առաջացնում է հոգեբանական վիճակներ, որոնք լուրջ մասնագիտական հետազոտության կարիք ունեն։

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ աշխարհում համավարակի պատճառով 45-60 միլիոն երեխա կարող է հայտնվել չքավորության մեջ: Այդպիսի դիտարկում անհրաժեշտաբար պետք է իրականացվի ՀՀ-ու և ԼՂՀ-ում:

․ Մշտադիտարկման արդյունքներով պարզվել է, որ սովորողների մի ստվար հատված (մոտ 20 տոկոսy) կամ չունի հեռավար ուսուցման կազմակերպման համար անհրաժեշտ ՏՀՏ միջոցներ ու համացանց, կամ էլ մեկից ավելի սովորող ունեցող ընտանիքներում բոլոր սովորողների համար հասանելի չեն եղած փոքրաթիվ սարքերը:

. Հեռավար ուսուցման կազմակերպման վիրտուալ պայմաններում բացակայում են անմիջական և ուսումնաճանաչողական գործունեության համար խիստ անհրաժեշտ փոխադարձ շփումները, ինչպես նաև կրթության համար անհրաժեշտ իրական ուսուցողական միջավայրը, որը կրթության կազմակերպման դաս-դասարանային իրողության երկարատև պատմության ընթացքում անընդհատ զարգացել ու կատարելագործվել է:

. Ընդհանրապես, հեռավար ուսուցման հարկադրված կազմակերպման այս միջակայքում և’ սովորողները, և’ ուսուցիչները, և’ ծնողական հանրությունն ու հասարակությունը համոզվեցին, որ ոչ մի այլընտրանք ուսուցման կազմակերպման ավանդական դաս-դասարանային համակարգին լինել դեռևս չի կարող:

. Հեռավար ուսուցման այս շրջանում բավականին բարձրացավ ինչպես ուսուցիչների՝ վիրտուալ դասապրոցեսում ժամանակակից ՏՀՏ միջոցներ օգտագործելու մշակույթը, այնպես էլ աճեց սովորողների համակարգչային ու համացանցային գրագիտության մակարդակը:

. Այս ժամանակահատվածը ցույց տվեց նաև մանկավարժական հանրության, կրթության կազմակերպման պետական մարմինների` բովանդակային առումով անպատրաստ լինելը տևական արտակարգ իրավիճակին ու այդ պայմաններում կրթություն կազմակերպելուն:

. Հաշվի առնելով քաղաքակրթական զարգացումների պատմական ընթացքը, մարդու հախուռն արտադրական գործունեության հետևանքով շրջակա բնական միջավայրին հասցված ծանր վնասները, ինչպես նաև բնական մի շարք երևույթների` գիտության համար դեռևս անհայտ ու մարդու համար դեռևս անկանխատեսելի լինելը, կարող ենք փաստել, որ արտակարգ իրավիճակները ժամանակակից մարդու և քաղաքակրթության կյանքից չի կարելի բացառել, և այդ պատճառով հնարավոր բոլոր ուղղություններով դիմագրավելու հնարավորությունները մարդը անհրաժեշտաբար պետք է որոնի:

․ Արտակարգ դրության պայմաններում կրթության կազմակերպման նպատակով, մասնավորապես, անհրաժեշտ է զարգացնել նոր ու պահանջված՝ «մանկավարժությունն արտակարգ դրության պայմաններում» ուղղությունն ու այդ գիտական հենքի վրա, սահմանված մոտեցումներով, կանոններով նման իրավիճակներում կազմակերպել սովորողների կրթությունը:

Անկասկած, քաղաքակրթությունը հաղթահարելու է այս լուրջ մարտահրավերը: Շուտով կլինեն համապատասխան պատվաստանյութ և դեղամիջոցներ, և հասարակությունը կրկին կհայտնվի առօրյա աշխատանքային վիճակում:

Հնարավոր է, որ հետայսու առօրյա կրթական կյանքի անբաժանելի մաս դառնա նաև հեռավար կրթությունը, որի հիմքերի գիտական զարգացման, անհրաժեշտ մոտեցումների և մշակումների իրականացման ու կիրարկման համար այս ժամանակահատվածում ստեղծվեցին լուրջ նախադրյալներ»: