Անգամ Կոսովոն կորցրած սերբական իշխանությունը երբեք չհայտարարեց, թե Կոսովոն սերբական չէ. Միքայել Մալխասյան

Ազգային ինքնության պահպանման և վերարտադրման հարցում պատմագիտության կարևորության, պատմական իրադարձությունների մեկնաբանման սկզբունքի, հայրենիքն օտարելու խնդրի մասին Aysor.am -ը զրուցել է պատմական ժողովրդագրության փորձագետ, պատմաբան Միքայել Մալխասյանի հետ։

-Իշխանության ներկայացուցիչներն առանց խոչընդոտների պարբերաբար որակումներ են տալիս, մեկնաբանում են պատմական այս կամ այն իրադարձությունը՝ համապատասխանեցնելով այդ մեկնաբանությունները սեփական օրակարգին՝ այն լեգիտիմացնելու համար. սա կարելի՞ է համարել նաև պատմագիտական մտքի ճգնաժամի հետևանք։

-Պատմական ընդհանուր հիշողությունն ազգային ինքնության գլխավոր հիմնասյուներից է։ Եթե հանրային քննարկման դաշտում իրարամերժ մեկնաբանություններ են հայտնվում դարեր շարունակ խորհրդանիշ համարվող անհատների կամ կարևորագույն իրադարձությունների մասին, ինքնության ճգնաժամի վտանգ է առաջանում։ Այլ բան է մասնագետների բանավեճն, օրինակ, գրերի գյուտի թվականի մասին, այլ է, երբ ոչ կոմպետենտ մարդիկ, ոչ նեղ մասնագետներ իրավունք են վերապահում Մաշտոցին որակումներ տալու։

Եթե այդ կերպ է ներկայացվում պատմագիտական գիտելիքը, նշանակում է՝ կա քարոզչություն, որն ուղղակիորեն հարվածում է ազգային ինքնությանը։ Լրջագույն մարտահրավեր է, երբ պատմագիտական կոնցեպտները, գիտելիքը հանրային դաշտում քննարկում, մեկնաբանում են ոչ պրոֆեսիոնալները. դա ուղղակիորեն հարվածում է ազգային ինքնությանը։

-Երբ իշխանության ներկայացուցիչներն իրենք են թիրախավորում, խոցելի դարձնում ինքնության հիմնասյուները, այդ դեպքում ինչպե՞ս պաշտպանել դրանք, ինչպե՞ս պակաս խոցելի դարձնել պատմագիտական կոնցեպտները։

-Պատմագիտությունն ունի մշակման և հանրայնացման փուլ։ Գիտական զեկուցումները հանրայնացման կարևորագույն գործիքն են, բայց առավել լայն զանգվածների իրազեկման համար գործիք ծառայում են դասագրքերը, մեդիան։ Կարևոր է, որ խմբագրությունները համագործակցեն պատմաբանների հետ, որպեսզի պատմական բովանդակությամբ ցանկացած հաղորդում, արտադրանք խմբագրի պատմաբան՝ ոչ միայն սեփական հանրությանը չվնասելու, այլ նաև մնայուն արժեք ստեղծելու համար։

Արդի ժամանակաշրջանի ուսումնասիրությունների համար հիմք պետք է լինի փաստաթղթավորված ինֆորմացիան, պատմաբանները պետք է հասանելիություն ունենան փաստաթղթերին՝ հիմնավոր գնահատական տալու համար։ Ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանը 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունից հետո բազմիցս անդրադարձել է կարևոր խնդրի՝ արդյոք նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունն ունի՞ գաղտնի հավելված։ Որպես պատմաբան՝ գիտի, որ կան նախադեպեր, երբ փաստաթղթերը ստորագրվել են, հրապարակվել է հիմնական տեքստը, 50 տարի հետո պարզվել է, որ կա գաղտնի հավելված։

1939 թվականին Խորհրդային Միությունը և Գերմանիան ստորագրել են չհարձակման պակտ, 50 տարի անց Խորհրդային Միության արխիվը հրապարակեց գաղտնի հավելված. այսպիսով նոր հանգամանքներ հայտնի դարձան։

Այսինքն՝ պատմաբանի համար կա օբյեկտիվ դժվարություն՝ մեկնաբանելու, համապարփակ գնահատելու արդի ժամանակաշրջանում տեղի ունեցող իրադարձությունները։ Այդ իմաստով առավել անկաշկանդ են քաղաքագետները։ Վերջինները կարող են անգամ կցկտուր ինֆորմացիան մեկնաբանել, կանխատեսումներ անել քաղաքագիտական տեսությունների հիմամբ, կարող են նաև սխալվել։ Այսպիսով,՝ ընդհանուր առմամբ, քանի որ պատմաբաններն օբյեկտիվ պատճառներով քիչ են խոսում, դաշտն ազատ է տարատեսակ մեկնաբանությունների համար։

- Հայրենիքի օտարման հայաստանյան փորձը նախադեպ ունի՞։

- Հայրենիքի այսպիսի օտարում ՝ տարածքային առումով, դժվար է առանձնացնել։ Չինաստանում, երբ հաստատվեց կոմունիստական իշխանություն, հայտարարվեց, թե նախորդ իշխանությունը շեղվել է չինական քաղաքակրթության զարգացման ուղուց։ Բայց այդ իշխանությունից և ոչ ոք չասաց, թե օրինակ՝ Տիբեթը չինական տարածք չէ. այսինքն՝ այլ բան է վիճարկել զարգացման տեսլականը, այլ բան է թիրախավորել գոյաբանական կարևորության, նշանակության հարցեր։

Կոսովոն կորցրած, զիջման գնացած սերբական իշխանությունը երբեք չհայտարարեց, թե Կոսովոն սերբական չէ․ ավելին, առ այսօր հայտարարում են, որ Կոսովոն պատմական սերբական տարածք է, նաև այդտեղ է ընթացել ազգածագման գործընթացը։

Որպես հայրենիքի օտարման արդարացում՝ մեր հանրությունում կեղծ թեզ է շրջանառվում, թե ապրում ենք ՄԱԿ-ի որոշած սահմաններում, այնինչ ՄԱԿ-ը չէ սահման որոշողը, այլ որոշում կայացվում է, դիցուք, երկու երկրների դելիմիտացիոն հանձնաժողովների կողմից, ստորագրվում է փաստաթուղթ, ապա վավերացվում է. փոխադարձ համաձայնությամբ գործընթաց է։ «ՄԱԿ-ի որոշած սահման» եզրը նույնքան անհեթեթ է, որքան «Գուգլ քարտեզով կամ «ՋիՓիէՍ» համակարգով որոշվող սահման» արտահայտությունները։

- Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման հնարավորությունները, կեղծ թեզերը։

- Ներկա պայմաններում ստեղծվում է տպավորություն, որ եթե ցույց տանք, որ հրաժարվում ենք Ցեղասպանության հարցի պահանջատիրությունից, Արցախի հարցում նշաձող ենք իջեցնում, ապա Թուրքիան լավ կտրամադրվի Հայաստանի հանդեպ։ Թուրքիայի որ պահանջն էլ որ իրագործենք, ներկա իրողությունների պայմաններում, երբ գտնվում ենք պարտվածի և նոր զիջումների պատրաստակամություն ունեցողի դերում, հարաբերությունների կարգավորում հնարավոր չէ, որովհետև Թուրքիայի՝ տարածաշրջանի կոմունիկացիաների վերահսկման նպատակը պայմանավորված չէ ո'չ Ցեղասպանության ճանաչման պահանջի հրաժարումով, ոչ էլ Արցախը զիջելու խնդրով. պահանջներն ավելանալու են ցանկացած զիջումից հետո, ընդ որում` դրանք կարող են նույնիսկ գեղեցիկ փաթեթավորում ունենալ, որ իբրև թե՝ մեզ տնտեսական զարգացում կսպասվի տարածքային զիջումներից կամ ճանապարհների նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկման իրավունքից հրաժարվելու պարագայում։

Կեղծ թեզերից է նաև այն, թե հայերն ու թուրքերը լավ հարաբերություններ են ունեցել, խոչընդոտել է երրորդ պետությունը։

16-17-րդ դարերում թուրքական պետությունը մանկահավաքչություն, զանգվածային կրոնափոխություն էր իրականացնում, գլխահարկ պահանջում հայերից` կտրելով ռազմական գործի տարրական իմացությունից, հարկային քաղաքականությամբ խրախուսում հեռացումը ազգային ինքնությունից։ Այս ամենի լավ կողմը ո՞րն է։ Չի կարելի խեղաթյուրել իրականությունը` ասելով, թե եթե Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում հայերի մի փոքր առևտրավաշխառուական շերտ, սերտաճելով թուրքական էլիտային, լավ է ապրել, ուրեմն արևմտահայությունն էլ պիտի լավ ապրած լիներ. այդտեղ իրականությունն այլ էր, Արևմտյան Հայաստանում և Կիլիկիայում՝ այլ։ Իր հայրենի հողում` բուն Հայաստանում, հայը իրավազուրկ հպատակի իրավական կարգավիճակն ուներ։ Լրջագույն նենգափոխում է հայ-թուրքական հարաբերությունները դրական երանգներով ներկայացնելը, իբր երրորդ պետությունների` Եվրոպայի և Ռուսաստանի պատճառով ենք թշնամացել, և այդպիսով հիմնավորելը, թե ժամանակին լավ է եղել, հիմա էլ կարող է լավ լինել։

-Որպես պատմաբան, 30 տարիներն ինչպե՞ս կբնորոշեք, հատկապես այս բարդ ժամանակահատվածում ի՞նչ են կարող և ի՞նչ պետք է անեն պատմաբանները։

-Դժվար է կարճ բնութագրել 30 տարիները․ եթե ընդհանրական գնահատենք՝ մաքառումի և փորձությունների ժամանակաշրջան է, որ ընթանում է պետականության կայացման մարտահրավերների պայմաններում։ Որպես անկախ պետություն՝ անընդհատ տուրբուլենտ գոտիներում ենք եղել՝ ներքին և արտաքին գործոններով պայմանավորված, հիմա բարդագույն, դաժան շրջան է։

Նման իրավիճակում պատմաբանների գլխավոր խնդիրն է շարունակաբար հիշեցնել անցյալի վճռական իրադարձությունները (ինչպես օրինակ Սարդարապատի հերոսամարտը), դրանք հիմա կարող են ազդակ դառնալ վերածննդի։ Խիստ կարևոր է, որ պատմաբանները հակազդեն շրջանառվող կեղծ թեզերին։ Օրինակ՝ Շուշիի բնակչության ազգային կազմի մասին պատմաբանների ընկերակցությունը հայտարարություն տարածեց. տասնյակ պատմաբանների հիմնավորումը, որ մինչև 1920 թվականի ջարդերը հայերը Շուշիում մեծամասնություն են եղել,հանրային լայն ուշադրության չարժանացավ։ Չնայած այս բարդ պայմաններին՝ պատմաբանները պիտի շարունակաբար խոսեն՝ հանրությանը հնարավորինս զերծ պահելու վտանգավոր թեզերից։